Το Ευγενίδειο Πλανητάριο και η ιστορία του
H ιστορία του ελληνικού Πλανητάριου, του εμβληματικού Κέντρου Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Παλαιό Φάληρο, που έφερε ανθρώπους κάθε ηλικίας και μορφωτικού επιπέδου λίγο πιο κοντά στο μεγαλείο του σύμπαντος.
- 08/08/2022
Όλοι θυμόμαστε το Πλανητάριο από τα παιδικά μας χρόνια. Είτε από επισκέψεις μας με το σχολείο, είτε με τους γονείς μας, το Ευγενίδειο Πλανητάριο ήταν -και παραμένει- μια συναρπαστική εμπειρία. Σε μια αίθουσα που εκ πρώτης όψεως θύμιζε κάτι σαν σινεμά, βλέπαμε την απεικόνιση των ουράνιων σωμάτων, των πλανητών και δορυφόρων, να κινούνται με επιβλητικό τρόπο από πάνω μας, σαν να ήμασταν στα αλήθεια κοντά τους.
Το Ευγενίδειο Πλανητάριο έφερε για πρώτη φορά ακόμη και τα μικρά παιδιά σε επαφή με αυτόν τον μεγαλειώδη και ατελείωτο κόσμο του σύμπαντος. Μας βοήθησε να προσεγγίσουμε – στο ελάχιστο που μπορούμε – την απεραντοσύνη του και να την αγαπήσουμε, μέσα από μια πληθώρα παραστάσεων και καινοτόμα οπτικοακουστικά μέσα.
Πώς δημιουργήθηκε το Πλανητάριο
Το Ευγενίδειο Πλανητάριο αποτελεί μέρος του Ιδρύματος Ευγενίδου το οποίο δημιουργήθηκε με τη διαθήκη του Ευγένιου Ευγενίδη το 1954. Σκοπός του εγχειρήματος ήταν να εκπληρωθεί πληρέστερα η επιθυμία και το όραμα του Ευγένιου Ευγενίδη «νὰ συμβάλη εἰς τὴν ἐκπαίδευσιν νέων ἑλληνικῆς ἰθαγενείας ἐν τῷ ἐπιστημονικῷ καὶ τεχνικῷ πεδίῳ».
Βρίσκεται στη Λεωφόρο Συγγρού, στο ύψος του Παλαιού Φαλήρου. Εισηγητές για τη δημιουργία του Πλανηταρίου στην τότε Πρόεδρο του Ιδρύματος, Μαριάνθη Σίμου (αδελφή του Ευγένιου Ευγενίδη) ήταν ο Σταύρος Πλακίδης, καθηγητής της έδρας της αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και ο Δημήτριος Κασσάπης, επιμελητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.
Παράλληλα και με προτροπή του Σταύρου Πλακίδη, η αείμνηστη Μαριάνθη Σίμου προσέλαβε το 1962, ως πρώτο διευθυντή του εν δημιουργία Πλανηταρίου, τον τότε υφηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και καθηγητή Μαθηματικών της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων Δημήτριο Κωτσάκη, ο οποίος το 1965 εξελέγη καθηγητής της έδρας της Αστρονομίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Στις 7 Ιουνίου του 1966 εγκαινιάστηκε από τον βασιλιά Κωνσταντίνο το νέο κτηριακό συγκρότημα του Ιδρύματος Ευγενίδου στη Λεωφόρο Συγγρού και άρχισε να λειτουργεί το πρώτο Πλανητάριο στην Ελλάδα και το μοναδικό της νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Το Ευγενίδειο Πλανητάριο ξεκίνησε τη λειτουργία του σε μια αίθουσα με 240 θέσεις, κάτω από έναν ημισφαιρικό θόλο διαμέτρου 15 μέτρων και ύψους 10,5 μέτρων. Το ποσό που δαπανήθηκε για τον σκοπό αυτόν ήταν υπέρογκο για την εποχή εκείνη, ενώ ο πολύ μεγάλης αξίας κεντρικός πλανηταριακός προβολέας, ήταν δωρεά του Νικόλαου Βερνίκου-Ευγενίδη. Ήταν ο «Παγκόσμιος Προβολέας Mark IV» της εταιρείας Zeiss, ένα όργανο που αποτελείται από 29.000 εξαρτήματα, και έφερε επάνω του 150 μικρότερα προβολικά συστήματα. Ο προβολέας, με ύψος 6 μέτρων και βάρος 2,5 τόνους, είχε τη δυνατότητα μεταξύ άλλων να προβάλλει περισσότερα από τα άστρα που μπορεί να δει το γυμνό μάτι (8.900 άστρα), να παρακολουθεί τις κινήσεις των πλανητών και την αλλαγή του ουράνιου θόλου από οποιοδήποτε σημείο της Γης, καθώς και διάφορα άλλα ουράνια φαινόμενα.
Ο Δημήτριος Κωτσάκης παρέμεινε διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου έως το 1973, με σύμβουλο Αστρονομίας του Ιδρύματος τον Σταύρο Πλακίδη. Σ’ αυτήν την περίοδο λειτουργίας του Πλανηταρίου σημαντική ήταν επίσης και η προσφορά του αστρονόμου Κωνσταντίνου Χασάπη, ο οποίος ως δεινός ομιλητής, συνέπαιρνε κυριολεκτικά το ακροατήριό του στις εβδομαδιαίες αστρονομικές του διαλέξεις στο Αμφιθέατρο του Ιδρύματος. Παράλληλα δόθηκε έμφαση στις παραστάσεις για τους τελειόφοιτους μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, οι οποίοι διδάσκονταν το μάθημα της Κοσμογραφίας. Στη διάρκεια ενός έτους, οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν έξι παραστάσεις ειδικά διασκευασμένες γι’ αυτούς.
Προσωπικότητα – σταθμός για την εξέλιξη του Πλανηταρίου ήταν ο Έλληνας Αστροφυσικός Διονύσης Σιμόπουλος, ο οποίος διαδέχθηκε τον Δημήτριο Κωτσάκη. Ανέλαβε τα καθήκοντά του ως Διευθυντής στις 6 Απριλίου 1973. Επηρεασμένος από την εμπειρία του ως διευθυντής του Πλανηταρίου Zeiss στο Κέντρο Τεχνών και Επιστημών της Λουιζιάνα (τότε ενός από τα δέκα μεγαλύτερα πλανητάρια των ΗΠΑ), εισήγαγε ένα πλήθος καινοτομιών στη μουσική, καλλιτεχνική και σκηνοθετική επένδυση των επιστημονικών διαλέξεων του Πλανηταρίου με αποτέλεσμα τον τριπλασιασμό των θεατών του.
Ποιος ήταν ο Διονύσης Σιμόπουλος
Γεννήθηκε στα Γιάννενα στις 8 Μαρτίου 1943 αλλά μεγάλωσε στην Πάτρα. Σπούδασε Πολιτική Επικοινωνία στο Πανεπιστήμιο της Λουιζιάνα (ΗΠΑ), ενώ την ίδια περίοδο του απονεμήθηκαν διάφορα βραβεία και τιμητικές διακρίσεις σε θέματα ομιλιών και επικοινωνίας.
Άρχισε να εργάζεται τον Ιανουάριο του 1968 ως Επιμελητής (Ιαν.-Σεπ. 1968), Βοηθός Διευθυντής Εκπαίδευσης (Σεπ. 1968-Σεπ. 1969), και Διευθυντής Πλανηταρίου (Σεπ. 1969-Μαρ. 1973) στο Κέντρο Τεχνών και Επιστημών της Λουϊζιάνα (Louisiana Art & Science Museum) καθώς και Ειδικός Σύμβουλος Επιστημονικής Εκπαίδευσης της Σχολικής Επιτροπής (1970-1973).
Τον Οκτώβριο του 1972 προσκλήθηκε στην Αθήνα από το Ίδρυμα Ευγενίδου όπου εργάστηκε ως Διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου (Απρ. 1973-Απρ. 2014). Δίδαξε σε δεκάδες επιμορφωτικά σεμινάρια αποφοίτων πανεπιστημίου και στελεχών επιχειρήσεων ως εισηγητής θεμάτων επικοινωνίας, λήψης αποφάσεων και επίλυσης προβλημάτων, παρακολούθησε ενεργά πολυάριθμα Συνέδρια και Σεμινάρια όπου παρουσίασε εργασίες του και δημοσίευσε εκατοντάδες άρθρα και μελέτες του σε ελληνικά και ξένα περιοδικά και εφημερίδες.
Από όταν ανέλαβε τη θέση του Διευθυντή του Πλανηταρίου, δημιουργήθηκαν δεκάδες νέες παραστάσεις. Το Πλανητάριο πια απευθυνόταν σε όλες τις ηλικίες και σε όλα τα μορφωτικά επίπεδα. Μια πενταετία αργότερα, το 1978, οι επισκέπτες του μάλιστα είχαν τετραπλασιαστεί, καθώς όλοι είχαν γοητευθεί από το μεγαλείο αυτής της επιστήμης, και κυρίως από τον τρόπο που ο χώρος αυτός το αποτύπωνε.
Χαρακτηριστικό είναι ότι, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του ’70 το Πλανητάριο του Ιδρύματος Ευγενίδου χρησιμοποιούσε τον κεντρικό του Παγκόσμιο Προβολέα της Zeiss και έναν μόνο βοηθητικό προβολέα 5-10 διαφανειών ανά παράσταση, στα τέλη της δεκαετίας αυτής διέθετε πάνω από 75 προβολείς, με 80 διαφάνειες ο καθένας, και τουλάχιστον 200 προβολείς ειδικών εφέ, που αναπαριστούσαν εκατοντάδες διαφορετικά αστρονομικά φαινόμενα, τα οποία δεν μπορούσε να παρουσιάσει ο προβολέας της Zeis.
Πώς έγινε ο Σιμόπουλος Διευθυντής του Πλανητάριου
Στις αρχές του 1970 ο Διονύσης Σιμόπουλος, ενώ βρισκόταν ακόμη στις ΗΠΑ, άρχισε στενή συνεργασία με τον αείμνηστο Τζώρτζη Αθανασιάδη, τότε εκδότη της εφημερίδας «Η Βραδυνή», δημοσιεύοντας εκτενή άρθρα για τα αποτελέσματα των διαστημικών αποστολών του επανδρωμένου προγράμματος Απόλλων.
Η αρθρογραφία εκείνη αποτέλεσε την αφορμή το καλοκαίρι του 1972 να προσκληθεί στην Αθήνα από την Ελληνική Αστροναυτική Εταιρεία για μία διάλεξη, οπότε του δόθηκε η ευκαιρία να συναντηθεί και με την Μαριάνθη Σίμου. Η συνάντηση εκείνη ήταν καθοριστική, αφού, δύο μήνες αργότερα, ορίστηκε διάδοχος του Δημητρίου Κωτσάκη στη διεύθυνση του Ευγενιδείου Πλανηταρίου, αν και ανέλαβε τα καθήκοντά του στις 6 Απριλίου του 1973.
Σχετικά με εκείνη την περίοδο, ο Διονύσης Σιμόπουλος είχε δηλώσει σε συνέντευξή του στην «Καθημερινή» και τον Ηλία Μαγκλίνη το 2019:
«Το φθινόπωρο του 1968 ξεκινά το διαστημικό πρόγραμμα “Απόλλων”, και τότε μου ήρθε η ιδέα: Ημουν γραφιάς, κι έκανα παρουσιάσεις για το Διάστημα σε σχολεία (έλεγα μάλιστα στα πιτσιρίκια ότι είμαι από τον Αρη, για να δικαιολογήσω την ξενική προφορά μου). Πήρα δύο μαθήματα δημοσιογραφίας στο πανεπιστήμιο και σκέφθηκα να ξεκινήσω να στέλνω ανταποκρίσεις. Είχα ζητήσει αντί για χρήματα να μου στέλνουν την εφημερίδα αεροπορικώς. Η “Βραδυνή” ήταν η μόνη εφημερίδα που έκανε αντιπολίτευση τότε στη χούντα. Εκεί έγραφα, και κάλυψα όλες τις αποστολές της προσσελήνωσης. Στο “Apollo 11” ήμουν ο μοναδικός Έλληνας ανταποκριτής. Υπολόγισα ότι ο ήχος έφτασε σε εμάς 14 δευτερόλεπτα μετά την εκτόξευση, και τον νιώσαμε να μας χτυπά στο στήθος – δεν θα ξεχάσω ποτέ εκείνη την αίσθηση.
»Τα άρθρα μου στη “Βραδυνή” διάβασαν οι υπεύθυνοι του Ιδρύματος Ευγενίδου. Η πρώτη συνάντηση με την κ. Σίμου, την αδελφή του Ευγενίδη, δεν πήγε πολύ καλά. Τα έκανα όλα λάθος. Πρόσεξα, ωστόσο, ότι το πλανητάριο του Ιδρύματος ήταν σε νηπιακή κατάσταση.
»Απογοητεύθηκα με την εικόνα που αντίκρισα. Είχα την εμπειρία που χρειαζόταν, αλλά δεν είχα πάρει ακόμα ούτε πτυχίο. Δεν μου πέρασε καν από το μυαλό ότι θα μπορούσα να αντικαταστήσω τον καθηγητή Κωτσάκη στα 29 μου.
»Πριν φύγουμε, η Σίμου μου είπε ότι τελικά εμείς οι Έλληνες του εξωτερικού ρίχνουμε μαύρη πέτρα πίσω μας, και δεν ενδιαφερόμαστε πια για την πατρίδα. Της απάντησα ότι πάντα ενδιαφέρομαι για την Ελλάδα, και ότι θα βρίσκομαι ένα τηλεφώνημα μακριά της. Αυτή μου η κουβέντα πρέπει να ήταν που την κέρδισε. Στο μεταξύ, πήρα πτυχίο, έγινα και διευθυντής του πλανηταρίου της Λουιζιάνας, διότι ο τότε διευθυντής του αποφάσισε να γίνει… παιδί των λουλουδιών!
» Αργότερα η Σίμου ζήτησε πάλι να με δει. Μέσα σε δέκα λεπτά είχαμε συμφωνήσει. Έτσι το Ευγενίδειο έγινε το σπίτι μου, εκεί κοιμόμουν. Θυμάμαι, με έναν από τους διευθυντές του Ιδρύματος συγκρουόμασταν σε καθημερινή βάση. Σε μια σύσκεψη είχαμε κυριολεκτικά σκοτωθεί μπροστά σε Έλληνες και Αμερικανούς. Και πάνω στην έξαψη της στιγμής είπα ότι παραιτούμαι. Κατευθείαν πήρε ένα μειλίχιο ύφος και μου είπε: “Ξέρεις, Διονύση, οι παραιτήσεις ενίοτε γίνονται δεκτές”.
»Με ρωτάτε αν έχω συναίσθηση της προσφοράς μου στη χώρα. Οχι, δεν έχω. Θα σας πω κάτι, και μην το πάρετε ως ένδειξη μετριοφροσύνης. Εγώ ήμουν ο πρώτος ανάμεσα σε εκατοντάδες εργαζομένους που πέρασαν από το Ιδρυμα, αλλά ήμουν πολυλογάς και στους δημοσιογράφους άρεσε η απλότητα με την οποία εξηγούσα δύσκολες έννοιες. Φαινόμουν χαρισματικός, αλλά εγώ θεωρώ τον εαυτό μου τη γλάστρα που ποτίζεται μαζί με τον βασιλικό. Πάντοτε άκουγα τους συνεργάτες μου, και πρέπει να τονίσω ότι είχαμε τους πόρους για να πραγματοποιήσουμε αυτά που θέλαμε».
Παράλληλα, ο Διονύσης Σιμόπουλος υπήρξε υπέρμαχος της εκλαΐκευσης του επιστημονικού λόγου. Σε συνέντευξή του στα «Νέα» και την Κατερίνα Ροββά τον Φεβρουάριο του 2021, ο ίδιος ανέφερε: «Δυστυχώς τα πρώτα χρόνια της επιστροφής μου στην Ελλάδα πολλοί συνάδελφοί μου έλεγαν ότι με την εκλαΐκευση “εκχυδαΐζω την επιστήμη”. Αλλά εγώ εκεί, απτόητος, επέμενα. Γιατί ό,τι κι αν έκανα το έκανα επειδή αυτό ήταν η δουλειά μου και γιατί ύστερα από μισό αιώνα ασχολίας με την εκλαΐκευση της επιστήμης θεωρώ φυσικό επακόλουθο να θέλω να είμαι όσο καλύτερος δάσκαλος αυτού που διακονώ. Όλοι μας στο Ευγενίδειο Πλανητάριο έχουμε κάνει πολύ πετυχημένα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Είναι καθήκον των ειδικών να μεταδίδουν αυτά που ξέρουν στους μη ειδικούς με έναν απλό και κατανοητό τρόπο σε καθημερινή βάση».
Ο Διονύσης Σιμόπουλος έφυγε από τη ζωή την Κυριακή 7 Αυγούστου 2022 σε ηλικία 79 ετών.
Το νέο ψηφιακό Πλανητάριο
Το 2003, στο παλιό κτιριακό συγκρότημα προστέθηκαν δύο νέες πτέρυγες εκ των οποίων η μία περιλαμβάνει το Νέο Ψηφιακό Πλανητάριο, με επιφάνεια της θολωτής του οθόνης ίση με δυόμισι γήπεδα του μπάσκετ. Με την εγκαινίασή του το Νέο Ψηφιακό Πλανητάριο θεωρείται ως ένα από τα μεγαλύτερα και καλύτερα εξοπλισμένα ψηφιακά Πλανητάρια στον κόσμο.
Το νέο Πλανητάριο έχει χωρητικότητα 280 θέσεων και θόλο-οθόνη διαμέτρου 24,5 μέτρων και επιφάνεια μεγαλύτερη των 950 τ.μ., ενώ υποστηρίζεται επιπλέον από ηχητικό σύστημα υψηλών προδιαγραφών (40.000 watt και 44 ηχεία). Τα χαρακτηριστικά αυτά αλλά και το γεγονός ότι το επίπεδο του χώρου είναι κεκλιμένο αμφιθεατρικά κατά 23,5 μοίρες, δημιουργούν στον θεατή μια μοναδική εμπειρία.
Χάρη στην πληθώρα των νέων οπτικοπροβολικών συστημάτων που περιλαμβάνει, έχει την δυνατότητα παρουσίασης εκατομμυρίων άστρων και γαλαξιών έτσι όπως φαίνονται από οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη μας, του ηλιακού συστήματος αλλά επί πλέον και από οποιοδήποτε άλλο άστρο σε απόσταση εκατομμυρίων ετών φωτός από τη Γη.
Ήδη στη πρώτη δεκαετία (2003-2013) της λειτουργίας του Νέου Ψηφιακού Πλανηταρίου, πάνω από 3.000.000 θεατές έχουν περάσει τις πύλες του εκ των οποίων το 45% είναι μαθητές και το υπόλοιπο 55% αφορά το ευρύ κοινό, αυτόνομους μικρούς και μεγάλους θεατές.
Έξι περίπου δεκαετίες μετά τη δημιουργία του πρώτου Πλανηταρίου στην Ελλάδα από το Ίδρυμα Ευγενίδου το 1966, ο υπερσύγχρονος «διάδοχός του», το Νέο Ψηφιακό Πλανητάριο, με διάμετρο θόλου 24,5 μέτρα και συνολική επιφάνεια σχεδόν ένα στρέμμα, είναι ένα από τα μεγαλύτερα και καλύτερα ψηφιακά Πλανητάρια στον κόσμο.
Πηγές: Ίδρυμα Ευγενίδου (https://www.eef.edu.gr/), Βικιπαίδεια, Καθημερινή, Τα Νέα