Σούνιο: Η ιστορία του Ναυαγίου «ΟΡΙΑ» με τους 4.155 νεκρούς
Το NouPou ξετυλίγει την ιστορία του ΟΡΙΑ: Με τη βοήθεια του Αριστοτέλη Ζερβούδη, του δύτη που το 1999 εντόπισε και ταυτοποίησε τα λείψανα του ατμόπλοιου, ανασυνθέτουμε τη ναυτική τραγωδία που γέμισε με πτώματα τις ακτές του Σουνίου.
- 30/08/2022
Φεβρουάριος 1944: Ένα ταξίδι που ξεκίνησε από τη Ρόδο με τελικό προορισμό τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, για 4.155 ανθρώπους δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Οι «ζωντανοί-νεκροί» Ιταλοί αιχμάλωτοι βρίσκονταν στα αμπάρια του ατμόπλοιου ΟΡΙΑ όταν το πλοίο εξαιτίας καταιγίδας προσέκρουσε στο νησί Πάτροκλος (γνωστό και ως Γαϊδουρονήσι) στην περιοχή των Λεγραινών, έξω από το Σούνιο.
Το πλοίο κόπηκε στα δύο και βυθίστηκε αμέσως, παίρνοντας μαζί του πάνω από τέσσερις χιλιάδες ανθρώπους. Μετά το ναυάγιο, η απέναντι παραλία του Χάρακα, όπως και το Λαγονήσι, λέγεται πως γέμισαν πτώματα. Από τους 4.046 Ιταλούς αιχμαλώτους, τους 90 Γερμανούς που βρίσκονταν σε υπηρεσία εν πλω και το πλήρωμα του ΟΡΙΑ, διασώθηκαν από τα πλοία που έφτασαν στο ναυάγιο με τρεις ημέρες καθυστέρηση λόγω της κακοκαιρίας, μόλις 6 Ιταλοί, 21 Γερμανοί, ο Νορβηγός καπετάνιος και ένας Έλληνας μηχανικός. Όλοι οι υπόλοιποι έχασαν τη ζωή τους, συμπεριλαμβανομένων και 21 Ελλήνων του πληρώματος. Πρόκειται για την τέταρτη μεγαλύτερη ναυτική τραγωδία στα παγκόσμια χρονικά και τη χειρότερη απώλεια ζωών από βύθιση ενός μόνο πλοίου στη Μεσόγειο.
Τα υπολείμματα του ναυαγίου ανακαλύφθηκαν και ταυτοποιήθηκαν μόλις στα τέλη της δεκαετίας του ’90, από τον δύτη Αριστοτέλη Ζερβούδη. Ο ίδιος ασχολήθηκε με την τεκμηρίωση και την ιστορική έρευνα για το ναυάγιο και μέχρι σήμερα λειτουργεί ως εκπρόσωπος των οικογενειών των θυμάτων. Για τη συνεισφορά του στη διερεύνηση του ναυαγίου ΟΡΙΑ, μάλιστα, ανακηρύχθηκε Ιππότης του Τάγματος του Αστέρος της Ιταλίας από τον Πρόεδρο της Ιταλικής Δημοκρατίας και του απονεμήθηκε το μετάλλιο του Τάγματος.
Τo NouPou συνάντησε τον Αριστοτέλη Ζερβούδη και μίλησε μαζί του για τη ναυτική τραγωδία που για δεκαετίες έμενε ξεχασμένη στα συρτάρια της ιστορίας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στη σελίδα της Βικιπαίδειας, «Από την αρχή και για πολλά χρόνια, το ναυάγιο του Όρια περιβλήθηκε από ένα πέπλο σιωπής. Οι γερμανικές αρχές κατοχής απέκρυψαν το γεγονός, ενώ δεν υπήρξε μνεία ούτε στον ελεγχόμενο από αυτές αθηναϊκό τύπο της εποχής». Παραδόξως, ακόμα και μετά τον Πόλεμο, για πολλές δεκαετίες, το ΟΡΙΑ παρέμεινε λησμονημένο, παραδομένο στον βυθό του Σαρωνικού.
Το μοιραίο ταξίδι του ΟΡΙΑ που οδήγησε στον θάνατο 4.155 ανθρώπους
Το ημερολόγιο έδειχνε 11 Φεβρουαρίου του 1944, όταν το επιταγμένο από τους Ναζί νορβηγικό ατμόπλοιο ΟΡΙΑ ξεκίνησε το ταξίδι του από τη Ρόδο για τη Λέρο. Στα δύο νησιά φόρτωσε Ιταλούς αιχμαλώτους, οι οποίοι προορίζονταν για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Εκτός από τους αιχμαλώτους, στο πλοίο επέβαιναν αδειούχοι Γερμανοί φαντάροι και στρατιώτες φρουράς, κάποιοι Έλληνες -μέλη του πληρώματος- και ο Νορβηγός καπετάνιος.
Λίγο πριν το ατμόπλοιο φτάσει στον Πειραιά, τα πράγματα πήραν άσχημη τροπή. Όταν το SS ORIA βρισκόταν κοντά στο νησί Πάτροκλος, ανοιχτά του ακρωτηρίου Σούνιο, στις 12 Φεβρουαρίου, έπεσε σε κακοκαιρία. Εκείνο το απόγευμα στην περιοχή είχε 11 μποφόρ και ο καπετάνιος αδυνατούσε να κρατήσει το πλοίο, το οποίο χτύπησε στα βράχια της νησίδας, με αποτέλεσμα να κοπεί στα δύο και στη συνέχεια να βυθιστεί η πρύμνη και αργότερα κομμάτι από την πλώρη του. Ορισμένοι από τους επιβαίνοντες που δοκίμασαν να πηδήξουν για να σωθούν, έπεσαν στη θάλασσα και, λόγω των ισχυρής θαλασσοταραχής, χτύπησαν στα βράχια και κατακρεουργήθηκαν.
Οι μαρτυρίες των κατοίκων για τα πτώματα των Ιταλών
Τη νύχτα του ναυαγίου, μέσα στους δυνατούς ανέμους, οι λίγοι κάτοικοι της περιοχής άκουσαν ήχους από φωτοβολίδες που εκτόξευσαν όσοι προσπάθησαν να σωθούν. Δεν μπορούσε όμως να αποτρέψει κανείς αυτό που θα γινόταν. Την επόμενη μέρα οι κάτοικοι ήρθαν αντιμέτωποι με ένα μακάβριο θέαμα, αφού είδαν τις παραλίες γεμάτες με τα πτώματα των άτυχων ναυαγών. Σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής, στην παραλία Χάρακας υπήρχαν ξεβρασμένοι πάνω από 2.000 νεκροί που είχαν σκεπάσει τα πάντα, με τον χώρο να μοιάζει με ανοιχτό νεκροταφείο.
Την ίδια μέρα, στις 13 Φεβρουαρίου, οι Γερμανοί εγκατέστησαν φρουρά στην ευρύτερη περιοχή της παραλίας Χάρακας ώστε να μην πλησιάζει κανένας. Διέταξαν να ανοιχθεί (από κατοίκους της περιοχής και άλλους αιχμαλώτους) ένας τεράστιος λάκκος, ώστε να πετάξουν τις σορούς. Πτώματα συνέχισαν να ξεβράζονται και τις επόμενες μέρες μετά το ναυάγιο. Μετά το τέλος του πολέμου, πολλοί Ιταλοί επέστρεψαν και πήραν τους νεκρούς τους από τον ομαδικό τάφο.
Παρότι οι Γερμανοί διεξήγαγαν ένορκη διοικητική εξέταση, ένα ακόμα από τα σκοτεινά σημεία της ιστορίας είναι ότι η κατάθεση του Νορβηγού καπετάνιου -ο οποίος ήταν ανάμεσα στους 30 μόλις επιζώντες- χάθηκε.
Όπως διηγείται στο NouPou ο Αριστοτέλης Ζερβούδης, βασισμένος στις μαρτυρίες των οικογενειών των θυμάτων, «το 1946, με το πέρας του πολέμου, οι συγγενείς των νεκρών έλαβαν ένα γράμμα το οποίο έγραφε πως τα παιδιά τους αγνοούνται κάπου στο Αιγαίο σε ένα νησί με την ονομασία “Gaidouroneo”. Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, δεν μπόρεσαν ποτέ να βγάλουν άκρη, με αποτέλεσμα να περιμένουν νεότερα για δεκαετίες ολόκληρες. Πολλές οικογένειες κρατούσαν όλα αυτά τα χρόνια την κενή θέση στο τραπέζι στρωμένη, με την ελπίδα ότι οι δικοί τους ίσως γυρίσουν».
Η ανακάλυψη των αντικειμένων του πλοίου από τον Αριστοτέλη Ζερβούδη
Το ναυάγιο ήταν ορατό μέχρι το 1955, αφού η πλώρη του πλοίου εξείχε από την επιφάνεια της θάλασσας. Εκείνη τη χρονιά, το σκαρί του SS ORIA κόπηκε για παλιοσίδερα, που μεταποιήθκαν σε κατσαρόλες και άλλα σκεύη.
Το 1999, ο δύτης Αριστοτέλης Ζερβούδης είχε μια συνομιλία με ψαράδες από την Ανάβυσσο, οι οποίοι έβγαζαν συνεχώς μαζί με τα ψάρια και μεταλλικές καραβάνες, καθώς και άλλα αντικείμενα από τον βυθό ακριβώς πίσω από τον Πάτροκλο. Ο Ζερβούδης ήταν τότε 36 ετών. Αποφάσισε να πάει με έναν δύτη φίλο του στο σημείο, ώστε να το εξερευνήσουν. Τις επόμενες ημέρες, μετά από αρκετές βουτιές, ανακάλυψαν στον βυθό σίδερα, κομμάτια από το πλοίο, εκατοντάδες καραβάνες, βαρέλια, πιρούνια και παγούρια. Πήραν μαζί τους μερικά από αυτά και, όταν γύρισαν σπίτι όπου τα καθάρισαν, ανακάλυψαν χαραγμένα πάνω τους ιταλικά ονόματα και λέξεις. Τότε υπέθεσαν πως επρόκειτο για ναυάγιο ιταλικού πλοίου.
Τα κομμάτια του παζλ άρχισαν να μπαίνουν σε μια σειρά δύο χρόνια αργότερα, το 2001, όταν ο Ζερβούδης έκανε έρευνα στα αρχεία της Γερμανικής Ναυτικής Διοίκησης. Η αναφορά της διοίκησης κατέγραφε αναλυτικά τα πάντα για το ναυάγιο. Σημαντική βοήθεια στη μετέπειτα πορεία της έρευνας έδωσαν επίσης δύο λίστες με τα ονόματα των επιβαινόντων στο πλοίο. Η μια βρέθηκε στο Βατικανό και η άλλη στη Ρόδο.
Τον Αύγουστο του 2002, ο Αριστοτέλης Ζερβούδης έκανε μια δημοσίευση στο περιοδικό «Πόλεμος και Ιστορία», με την πλήρη αναφορά του, μαζί με φωτογραφικό υλικό. Όμως η ιστορία του ΟΡΙΑ έμελλε να παραμείνει στα «αζήτητα» για μία ακόμα δεκαετία.
Το ΟΡΙΑ αναδύεται από τη λήθη, επτά περίπου δεκαετίες μετά το ναυάγιο
Για σχεδόν εβδομήντα χρόνια, το ναυάγιο του SS ORIA έμεινε στην αφάνεια, ενώ οι ανακαλύψεις του Ζερβούδη αρχικά αγνοήθηκαν. Όμως σιγά σιγά κάτι άρχισε να αλλάζει.
-Λίγα χρόνια μετά τη δημοσίευση του Ζερβούδη, στην Ελλάδα φτάνουν για να γυρίσουν ένα ντοκιμαντέρ με την ιταλική τηλεόραση και το κανάλι Rai1, δύο Ιταλοί οι οποίοι είχαν χάσει τον παππού και τον θείο τους στο ναυάγιο. Με τη βοήθεια του Ζερβούδη και μιας ομάδας δυτών, πήγαν στο σημείο που ο Έλληνας δύτης είχε ανακαλύψει τα απομεινάρια του ναυαγίου.
-Στα τέλη της δεκαετίας του 2000, ο τότε δήμαρχος Κερατέας και Πρόεδρος του Αναπτυξιακού Συνδέσμου Λαυρεωτικής, Σταύρος Ιατρού, στέλνει επιστολή στον Πρόεδρο της Ιταλικής Δημοκρατίας, Giorgio Napolitano, για να δημιουργηθεί ένα μνημείο για τα θύματα του ORIA στην παραλία του Χάρακα. Όπως μας λέει ο Αριστοτέλης Ζερβούδης, ο Ιατρού ήταν ο πρώτος από τους τοπικούς άρχοντες που ασχολήθηκε με την ανάδειξη του ναυαγίου. Τη σκυτάλη πήρε ο Δήμαρχος Σαρωνικού, Πέτρος Φιλίππου, ο οποίος εξασφάλισε τον χώρο για να δημιουργηθεί το μνημείο, με την ευγενική χορηγία του εφοπλιστή Θανάση Μαρτίνου. Το μνημείο ανέλαβε να φιλοτεχνήσει ο γλύπτης Θύμιος Πανουργιάς.
-Τον Φεβρουάριο του 2014, στην 70ή επέτειο από το ναυάγιο, ο Δήμος Σαρωνικού, σε συνεργασία με τον «Σύνδεσμο Πνευματικής και Κοινωνικής Δραστηριότητας Κερατέας Χρυσή Τομή» και το «Δίκτυο Συγγενών Θυμάτων του Oria», oργάνωσαν εκδήλωση στην Κερατέα, κατά τη οποία έγιναν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου που κατασκευάστηκε προς τιμήν των θυμάτων, απέναντι από το σημείο βύθισης του πλοίου (60ό χιλιόμετρο Λεωφόρου Αθηνών–Σουνίου). Παράλληλα, ο Ζερβούδης, ως εκπρόσωπος των οικογενειών των θυμάτων του ΟΡΙΑ, τοποθέτησε αναμνηστική πλάκα στον βυθό, εκεί όπου χάθηκε το πλοίο. Στο σημείο του μνημείου πραγματοποιείται πλέον κάθε χρόνο μνημόσυνο, με παρουσία και από την ελληνική και την ιταλική πλευρά (το 2018 ο Ιταλός Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Sergio Mattarella, κατέθεσε για πρώτη φορά στεφάνι, ενώ το 2019 στο μνημείο κατέθεσε στεφάνι ο τότε Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Προκόπης Παυλόπουλος). Το 2023 το μνημόσυνο είναι προγραμματισμένο για τη 12η Φεβρουαρίου, τη μέρα που συμπληρώνονται 79 χρόνια από την τραγωδία.
-Στο πολύνεκρο ναυάγιο αναφέρεται το βιβλίο του Ιταλού συγγραφέα Πάολο Τσιάμπι «Η καραβάνα στον βυθό της θάλασσας», το οποίο μεταφράστηκε από την Κατερίνα Κυρανάκου και κυκλοφορεί στα ελληνικά από το 2014 (εκδ. Α-Ω, «Χρυσή Τομή»), σε επιμέλεια του Γιώργου Ιατρού.
-Το 2015, ο Γιώργος Ιατρού γύρισε το ιστορικό ντοκιμαντέρ memORIA, με θέμα το ναυάγιο του πλοίου, το οποίο προβλήθηκε από την εκπομπή της ΕΡΤ2 «Τεκμήρια Ελληνισμού» τον Φεβρουάριο του 2016. Το ντοκιμαντέρ απέσπασε τρία βραβεία σε ελληνικά φεστιβάλ.
-Στο Vaiano της Τοσκάνης, στην επαρχία του Prato, έλαβε χώρα η πρώτη ιταλική εκδήλωση μνήμης για τα θύματα του Όρια, με τη συνεργασία του ιταλικού Κέντρου Ιστορικής και Εθνογραφικής Τεκμηρίωσης (Fondazione del Centro documentazione storico etnografico -CDSE). Ο Ζερβούδης παρέδωσε το 2016 στον δήμαρχο της πόλης την καραβάνα ενός δημότη του Vaiano, που επέβαινε στο ORIA, του Dino Menicacci.
-Στην Ιταλία οργανώνονται πλέον κάθε χρόνο εκδηλώσεις μνήμης για τα θύματα της τραγωδίας, ενώ ορισμένες περιοχές έχουν αλλάξει την ονομασία δρόμων και πλατειών σε «Πεσόντων του ΟΡΙΑ».
Η σχέση του Ζερβούδη με τους συγγενείς των θυμάτων και η αναγόρευσή του σε Ιππότη του Τάγματος του Αστέρος της Ιταλίας
Αρκετά από τα αντικείμενα που βρήκε ο Αριστοτέλης Ζερβούδης στον βυθό του Πατρόκλου, όπως οι στρατιωτικές καραβάνες, είχαν χαραγμένα πάνω τους ονόματα Ιταλών. Με δική του πρωτοβουλία, ο Έλληνας δύτης εντόπισε τις οικογένειες και παρέδωσε σε τελετές στην Ιταλία τα προσωπικά αντικείμενα στους συγγενείς των θυμάτων.
Όπως μας διηγείται ο ίδιος, φιλοξενήθηκε τα τελευταία χρόνια σε πολλές ιταλικές πόλεις και οι οικογένειες των θυμάτων τον αγκάλιασαν σαν δικό τους άνθρωπο.
Για τη συνεισφορά του στη διερεύνηση του ναυαγίου ΟΡΙΑ, ο Αριστοτέλης Ζερβούδης ανακηρύχθηκε Ιππότης του Τάγματος του Αστέρος της Ιταλίας (Cavaliere dell’Ordine della Stella d’Italia) από τον Πρόεδρο της Ιταλικής Δημοκρατίας, ενώ του απονεμήθηκε και το μετάλλιο του Τάγματος. Η απονομή έγινε από τον Πρέσβη της Ιταλίας στην Ελλάδα, Λουίτζι Μάρρα, τον Ιούνιο του 2018.
Για να αναδειχθεί το μέγεθος της τραγωδίας του ΟΡΙΑ, ας σημειωθεί πως στο ναυάγιο του Τιτανικού το 1912 χάθηκαν συνολικά 1.517 ψυχές.
