Χάρρυ Μπουγαδέλλης: Ο αρχιτέκτονας πίσω από τα μεγάλα έργα των νοτίων προαστίων
Οι άνθρωποι που χτίζουν τα νέα νότια προάστιαΠρόσφατα σχεδίασε τη νέα Μαρίνα της Βουλιαγμένης και τον πύργο γραφείων στο Ελληνικό, ενώ πριν κάποια χρόνια είχε εκπονήσει τη μελέτη για την ανακαίνιση του Αστέρα Βουλιαγμένης. Ο Χάρρυ Μπουγαδέλλης, ιδρυτής και επικεφαλής της AETER Architects, σε μια αποκαλυπτική συνέντευξη στο NouPou.
- 07/04/2023
- Κείμενο: Γιώργος Λαμπίρης
- Φωτογραφίες: Νώντας Κουτσούκης
Η ζωή του Χάρρυ Μπουγαδέλλη, ιδρυτή της AETER Architects, μοιάζει με ένα παζλ γεμάτο από συγκυρίες και συμπτώσεις. Συνδυαζόμενες με αδιάκοπη εργασιομανία και ταλέντο, είναι παράγοντες που συνευθύνονται ισομερώς για το γεγονός ότι έχει αναλάβει τη μελέτη σημαντικών αρχιτεκτονικών έργων. Ο ιδρυτής και επικεφαλής του γραφείου που εδρεύει στην Καλλιθέα, σχεδίασε τη νέα Μαρίνα της Βουλιαγμένης και συμμετέχει στη μελέτη του Πύργου μικτών χρήσεων στο Ελληνικό, παλαιότερα εκπόνησε τη μελέτη για την ανακαίνιση του Αστέρα Βουλιαγμένης.
Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Αρχιτεκτονική Σχολή το 1979. Και ήδη από το 1977 που ήταν φοιτητής ασχολήθηκε με την αρχιτεκτονική στην πράξη. Προέρχεται από οικογένεια περιορισμένου εισοδήματος, χωρίς υψηλές γνωριμίες όπως συνηθίζει να αναφέρει, δίνοντας βαρύτητα κυρίως στην ικανότητά του και στο ταλέντο του να κάνουν τη δουλειά του περιζήτητη. Γεννήθηκε στην Αφρική και στην Ελλάδα δεν είχε γνωστούς ή γνωριμίες για να στηρίξουν εκείνον ή την οικογένειά του. Πήγε δημοτικό στη Λήμνο και συνέχισε τις τελευταίες τάξεις του δημοτικού και του γυμνασίου στην Αθήνα, ενώ συνεργάστηκε με το διάσημο γραφείο Α.Ν.Τομπάζη, πριν καταφέρει ο ίδιος μετά από πολλές δυσχερείς συνθήκες να θεωρείται σήμερα ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της σύγχρονης αρχιτεκτονικής δημιουργίας στην Ελλάδα.
«Όταν έδωσα εξετάσεις για να μπω στο Πολυτεχνείο, δεν γνώριζα ποια ήταν η διαφορά του αρχιτέκτονα από τον πολιτικό μηχανικό. Μόλις πέρασα στην Αρχιτεκτονική Σχολή, δεν ήξερα τι δουλειά κάνει ένας αρχιτέκτονας, πώς αμείβεται και τι είναι αυτό που τον διαφοροποιεί σε σχέση με έναν πολιτικό μηχανικό. Κάποια στιγμή στο τρίτο έτος των σπουδών μου, είχαμε αποχή από τα μαθήματα και ζήτησα να δουλέψω σε ένα γραφείο. Χωρίς να ξέρω, απλά ρώτησα τους καθηγητές μου να μου υποδείξουν το καλύτερο αρχιτεκτονικό γραφείο. Κι εκείνοι μου σύστησαν το γραφείο Α.Ν. Τομπάζης. Νόμιζα ότι το «Α.», ήταν το αρχικό ενός γυναικείου ονόματος: «Άννα Τομπάζη». Αυτό είχα στο μυαλό μου αντί για το Αλέξανδρος Τομπάζης. Ο Τομπάζης, με πήρε τελικά στο γραφείο του, αφού ρώτησε δεξιά και αριστερά εάν ήμουν καλός φοιτητής. Από το τρίτο έτος και ύστερα ήμουν από τους πρώτους στη βαθμολογία μου στα μαθήματα. Έμεινα στον Τομπάζη για ένα χρόνο ως φοιτητής. Στο γραφείο του παρέμεινα τέσσερα χρόνια. Κι εκεί κατάλαβα τι ήταν η αρχιτεκτονική. Άρχισα λοιπόν να μαθαίνω για το ρόλο του αρχιτέκτονα και εκείνον του πολιτικού μηχανικού», αφηγείται ο Μπουγαδέλλης.
Κύριε Μπουγαδέλλη πότε έρχεται η στιγμή να συστήσετε το δικό σας γραφείο;
Άρχικά μου παραχώρησε χώρο στο γραφείο του ο αρχιτέκτονας Γιάννης Μουζάκης και ο Γιώργος Κυρίου. Μου είπαν ότι εάν ήθελα, μπορούσα τα απογεύματα να πηγαίνω στο γραφείο τους και να κάνω κάποιες δικές μου δουλειές. Δουλειές που τότε ήταν όλες δωρεάν, κανείς δεν με πλήρωνε, γιατί ήμουν άγνωστος. Πίστεψα λοιπόν ότι εάν άνοιγα το δικό μου γραφείο στο Κολωνάκι, ακόμα και εάν δεν είχα γνωστούς, θα με βοηθούσε, δίνοντάς μου κύρος. Νοίκιασα γραφείο στη Χάριτος 8 σε ένα ρετιρέ. Δούλευα μόνος μου, ενώ καθάριζα και το χώρο. Έκανα τα πάντα εγώ. Οι πρώτες μου πιθανές συνεργασίες προέρχονταν από γνωστούς. Ο ένας έφτιαχνε ρετιρέ στην Καλλιθέα, κάποιος άλλος ανακαίνιζε τις αποθήκες του. Άρχισα να γράφω σε ένα τετράδιο τις υποτιθέμενες δουλειές, από τις οποίες τελικά δεν ανέλαβα ούτε μία. Και παρά το γεγονός ότι ήταν πολύ χαμηλές οι αμοιβές που θα έπαιρνα για τέτοια έργα, τελικά δεν μου ανέθεσαν ούτε ένα. Στο γραφείο Τομπάζη είχα πει ότι θα ανοίξω δικό μου γραφείο. Ο κύριος Τομπάζης μου πρότεινε να παραμείνω στο γραφείο του με αναβαθμισμένη θέση. Η απάντησή μου ήταν αρνητική και αποφάσισα να προχωρήσω μόνος μου. Ο κύριος Τομπάζης μου εύχήθηκε καλή τύχη και κάθε επιτυχία.
Παρά το γεγονός ότι το δικό μου γραφείο ήταν στο κέντρο του Κολωνακίου, στα έξι χρόνια που το κράτησα, δεν είχα πάει ούτε μία φορά στην πλατεία να πιώ καφέ. Εν τέλει το γραφείο του Κολωνακίου δεν με βοήθησε, όπως πίστευα στην αρχή. Οι πρώτες μου δουλειές ήρθαν από αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς που είχα συμμετάσχει.
Πότε κάνατε την πρώτη σας σημαντική δουλειά στη μετά Τομπάζη εποχή;
Το πρώτο μου μεγάλο έργο ήταν οι αλλαγές κουφωμάτων και οι διαρρυθμίσεις μίας κατοικίας στο Νέο Βουτζά. Το σπίτι αυτό ανήκε σε έναν λογιστή.
Σας έβαλε «μέσα» οικονομικά το γραφείο που νοικιάζατε στο Κολωνάκι;
Όχι. Ήταν όλα υπολογισμένα στη λεπτομέρεια. Ακόμα και τα σχεδιαστήρια τα στήσαμε και τα βάψαμε με τον πατέρα μου. Ήταν ένα ωραίο ρετιρέ με θέα την Ακρόπολη. Παρεμπιπτόντως, στο ισόγειο βρισκόταν ο «Κύβος», ένα κατάστημα πώλησης επίπλων.
Ποια είναι η στιγμή που αρχίζουν τα πράγματα να αλλάζουν δραστικά για εσάς;
Ήταν η περίοδος εκείνη που εισέρρεαν τα χρήματα από το Πακέτο Ντελόρ στην Ελλάδα. Αναλάμβανα να σχεδιάζω ΚΤΕΟ. Για να αναλάβω μεγάλα έργα έπρεπε να πάρω μελετητικό πτυχίο και τότε δεν είχα ούτε πτυχίο Α’ κατηγορίας. Μεταξύ των γνωριμιών που είχα αποκομίσει ήταν ο αρχιτέκτονας Στέργιος Κατηχωρίτης, ο οποίος είχε πτυχίο Γ’ κατηγορίας και μου έδινε το πτυχίο του εν λευκώ, χωρίς χρήματα. Το μόνο που ήθελε ήταν να με βοηθήσει.
Αργότερα το γραφείο του αρχιτέκτονα Βαγγέλη Καρκάνη με βοήθησε και πάλι παραχωρώντας το πτυχίο 5ης κατηγορίας. Ούτε εκείνος μου ζήτησε χρήματα για να με βοηθήσει μέχρι να αποκτήσω το δικό μου. Έχοντας λοιπόν το 5ης και το 3ης κατηγορίας πτυχίο μελετητή στα χέρια μου, «πετούσα». Και τότε άρχισα να συμμετέχω σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς σε συνεργασία με εργολάβους της εποχής. Ανάμεσά τους ήταν η Άβαξ, που είχαν δημιουργήσει ο Κωνσταντίνος Κουβαράς, ο Νικός Γεραρχάκης και ο Αντώνης Σγαρδέλης, ο Γιώργος Περιστέρης με την Τέρνα, ο Δημήτρης Καλιτσάντσης με την Ελληνική Τεχνοδομική, η Άλκη Τρίχα με την ΤΕΒ, η Προδομή του κύριου Αργυρόπουλου και η ΒΙΟΤΕΡ του Γιώργου Μαυροσκότη.
Το επόμενο καθοριστικό επαγγελματικό σας βήμα πότε γίνεται;
Κάποια στιγμή αρχίζουν να μπαίνουν οι υπολογιστές στη ζωή μας. Προβληματιζόμουν για το εάν θα έπρεπε να αγοράσω IBM ή Macintosh. Τελικά αγόρασα Macintosh. Συνάντησα τρομερή αντίδραση στο γραφείο. Κανείς δεν ήθελε να ακουμπήσει τον υπολογιστή. Εν τω μεταξύ, κάθισα ένα Σαββατοκύριακο και έμαθα όλες τις λειτουργίες του. Μέσα σε αυτό το Σαββατοκύριακο άρχισα να δημιουργώ όλες τις λεπτομέρειες για τα προφίλ αλουμινίου στο έργο που είχα αναλάβει. Πρέπει να έβγαλα τότε περί τις 150 λεπτομέρειες. Δείχνοντας τη Δευτέρα στους υπόλοιπους στο γραφείο, τι είχα κάνει σε ένα μόνο Σαββατοκύριακο, τους έπεισα να δοκιμάσουν το κομπιούτερ. Τελικά ξεκινήσαμε να κάνουμε σχέδια στον υπολογιστή.
Δεδομένου ότι δεν είχατε πολλές εικόνες από το εξωτερικό, όντας μεγαλωμένος στη Λήμνο και μετά στην Αθήνα, πότε ήταν η πρώτη στιγμή που φεύγετε για να πάτε στο εξωτερικό και πώς αυτό καθόρισε την πορεία σας;
Το όνειρό μου ήταν να πάω στην Αμερική. Έρχεται λοιπόν ένας πελάτης που είχε ακίνητο στην οδό Κυρίλλου Λουκάρεως στο Κολωνάκι και εξέδιδε το περιοδικό «Οι Γονείς». Του παρουσίασα μία πρόταση, η οποία του άρεσε πολύ. Αυτή η πρόταση όμως είχε ένα κεντρικό στοιχείο στην κατασκευή, που με ενοχλούσε. Ήταν ένα δοκάρι. Δεν είχα καταλάβει ότι το δοκάρι ανήκε στον φέροντα οργανισμό του κτιρίου. Όταν ξεκίνησε η κατασκευή και το είδα να βρίσκεται στη μέση, ζήτησα από τα συνεργεία να το κόψουν. Το απόγευμα με πήρε έντρομος ο εργολάβος στο τηλέφωνο: «Τι έκανες;», ήταν οι πρώτες του κουβέντες. «Έκοψα το δοκάρι γιατί ήταν στο κέντρο και ενοχλούσε», του απάντησα απολύτως φυσικά. «Μα είναι κομμάτι του σκελετού, θα πρέπει να κάνουμε ενισχύσεις», ανταπάντησε. Αναγκαστήκαμε να κάνουμε ενισχύσεις στο κτίριο και το έργο επιβαρύνθηκε με πολλά χρήματα. Ωστόσο ο πελάτης τα έδωσε, γιατί κατάλαβε ότι δεν είχα πρόθεση να επιβαρύνω το κόστος. Από την άλλη το αποτέλεσμα χωρίς το δοκάρι ήταν καλύτερο. Ο ίδιος ο κύριος, μου έδωσε μία τεράστια αμοιβή για την εποχή, 600.000 χιλιάδες δραχμές, όταν το μηνιάτικο ήταν 24.000 δραχμές. Πήρα τις 600.000 χιλιάδες, πήγα στην Αμερική και την γύρισα από άκρη σ’ άκρη. Όταν τελείωσαν τα λεφτά, γύρισα πίσω. Αλλά είχα γνωρίσει την Αμερική.
Με τον καιρό, σας γνώριζαν περισσότερο και αρχίσατε να αναπτύσσεστε.
Όσο μας γνώριζαν, τόσο μεγαλώναμε μαζί με τους εργολάβους, που κι εκείνοι σταδιακά άρχιζαν να γίνονται γνωστοί στην αγορά. Μέχρι που κάποια στιγμή κάνουμε λάθος σε μία δουλειά που είχαμε αναλάβει με τον στατικό μηχανικό, Τηλέμαχο Τσικνιά, τη στιγμή που όλα πήγαιναν καλά. Λόγω του δικού μας λάθους, αποκλείστηκαν οι εργολάβοι από το έργο. Καταλαβαίνουμε το λάθος μας και δεσμευόμαστε απέναντι στην ΓΕΚΑΤ, πως όχι μόνο δεν θα ζητούσαμε χρήματα, αλλά θα κάναμε και ένα ακόμα έργο για λογαριασμό τους. Δωρεάν. Η ΓΕΚΑΤ όχι μόνο μας πλήρωσε αλλά συνεργαστήκαμε και πάλι μαζί της αργότερα. Έβλεπαν ότι αναγνωρίσαμε το λάθος μας κι ότι ήμαστε αγωνιστές.
Κάποια στιγμή συνεργαστήκατε με τη Μονή Σινά στην Αίγυπτο.
Ήταν όταν κύριος που μου είχε δώσει να του φτιάξω το σπίτι στην Κυρίλλου Λουκάρεως, αποφασίζει να γίνει μοναχός. Λίγο μετά με αναζητά στο τηλέφωνο και μου προτείνει να αναλάβω την κατασκευή ενός μουσείου στη Μονή Αγίας Αικατερίνης στο όρος Σινά. Με τον καιρό απέκτησα σχέσεις με τους καλόγερους και γενικά μου άρεσε πολύ στη Μονή. Όταν παρέδωσα τις μελέτες, ήρθε η ώρα να με πληρώσουν. Έχοντας γνωρίσει τους καλόγερους και αφού απέκτησα στενή σχέση μαζί τους, αποφάσισα να μην ζητήσω χρήματα.
Λίγο μετά, κάνει η Alpha Bank μία έκθεση για το Βυζάντιο στη Νέα Υόρκη. Μεταξύ των εικόνων που είχαν επιλέξει ήταν και ορισμένες από την Αγία Αικατερίνη. Επισκέφθηκε ο διευθυντής του Metropolitan Museum of Art, Philippe de Montebello, τη Μονή και οι καλόγεροι του ζήτησαν να τους βοηθήσει να στήσουν το Μουσείο. Εκείνος, βλέποντας τα σχέδια, αναρωτήθηκε ποιος τα είχε σχεδιάσει. Μάλιστα οι μοναχοί του είπαν ότι τα σχέδια είχαν γίνει δωρεάν κι εκείνος ζήτησε να με γνωρίσει. Αργότερα, με επισκέφθηκαν ο Αμερικανός πρέσβης και ο διευθυντής του Metropolitan Museum of Art. Αφού με συνεχάρησαν για την πρωτοβουλία μου να σχεδιάσω αφιλοκερδώς το Μουσείο της Αγίας Αικατερίνης, με προσκάλεσαν στα εγκαίνια της έκθεσης στο Metropolitan Museum of Art.
Kατά τη διάρκεια των εγκαινίων με σύστησαν στον τότε πρόεδρο της Alpha Bank, Γιάννη Κωστόπουλο. Του εξήγησαν μάλιστα ποιος ήμουν και του ζήτησαν να με βοηθήσει. Εκείνος μου ανακοίνωσε ότι θα ανακαίνιζε το Hilton. «Θέλω να το αναλάβεις εσύ μαζί με τον Τομπάζη», μου είχε πει. Θυμάμαι ότι εκείνο το βράδυ δεν με πήρε ο ύπνος. Μία γνωριμία με τον Κωστόπουλο αλλά και η προοπτική ενός τέτοιου έργου με είχαν εξιτάρει.
Τα πρώτα σας μεγάλα έργα έρχονται μέσα από τη συνεργασία με τον Κυριάκο Κυριακίδη;
Κάποια στιγμή ξεκίνησε ο διαγωνισμός για το Μαρίκειο Ίδρυμα. Με κάλεσε ο Τομπάζης μετά από παρέμβαση της Άλκηστις Τρίχα, η οποία με ρώτησε εάν θα ήθελα να συνεργαστώ μαζί του για το έργο αυτό. Μιλήσαμε με τον Τομπάζη, ο οποίος με παρότρυνε να συνεργαστώ με τον ίδιο και με τον αρχιτέκτονα Κυριάκο Κυριακίδη. Είχα καταλάβει ότι ο Κυριακίδης ήταν ένας απαιτητικός αρχιτέκτονας. Με τον καιρό η συνεργασία μας αυτή εξελίχθηκε σε μία εξαιρετική σχέση. Αρχίσαμε να αναλαμβάνουμε έναν νέο κύκλο έργων, όπου ο Κυριακίδης ως σημαντικός νοσοκομειολόγος της εποχής έκανε μεγάλα νοσοκομεία και συμμετείχαμε από κοινού. Η σύμπραξη αυτή με βοήθησε πάρα πολύ γιατί από τη στιγμή που σχεδίαζα ΚΤΕΟ και μικρά ιατρεία, ξεκίνησα τα έργα μεγάλης κλίμακας.
Βλέποντας την Αθήνα όπως είναι σήμερα, τι θα αλλάζατε; Θυμάμαι τον Γιάννη Τσεκλένη να λέει συνέχεια ότι είναι μία πολύ άσχημη πόλη.
Η πόλη χάλασε στην επταετία της δικτατορίας λόγω της αντιπαροχής. Όλα τα σπίτια ήταν διώροφα. Έμενα στο Κουκάκι και από την ταράτσα βλέπαμε την Ακρόπολη. Κάθε χρόνο χτίζονταν νέες πολυκατοικίες στην περιοχή. Και εάν πάει κανείς σήμερα εκεί, δεν θα την αναγνωρίσει. Έχουν μείνει μόνο δύο-τρία νεοκλασικά στο Κουκάκι, τα οποία περιβάλλονται από πολυκατοικίες. Οι Έλληνες τότε δεν είχαμε την παιδεία για να συντηρήσουμε τα νεοκλασικά, ενώ και ο νόμος δεν μας περιόριζε στην άκρατη οικοδομική δραστηριότητά, με αποτέλεσμα να έχουμε μπροστά μας αυτό που βλέπετε σήμερα.
Φτάνοντας στα Νότια Προάστια, εκπονήσατε μεταξύ άλλων τη μελέτη ανακαίνισης του Αστέρα Βουλιαγμένης. Αλλά και σήμερα, η Μαρίνα της Βουλιαγμένης – έργο του γραφείου σας – ολοκληρώνεται και ήδη έχουν γίνει οι πρώτοι ελλιμενισμοί σκαφών. Το άλλο κτίριο είναι ο πύργος γραφείων στο Ελληνικό.
Ο Αστέρας Βουλιαγμένης στον οποίο υπάγεται και η Μαρίνα, είναι ένα έργο, τα κτίρια του οποίου κατασκευάστηκαν από το 1960 έως και το 1985. Αναλαμβάνοντας την αξιοποίηση των υφιστάμενων εγκαταστάσεων κατά την ανακαίνιση, κάναμε ήπιες παρεμβάσεις στα ξενοδοχεία του συγκροτήματος σεβόμενοι την φυσιογνωμία τους.
Στον αντίποδα, η Μαρίνα Βουλιαγμένης αποτελεί αποκλειστικά δικό μας έργο, το οποίο εκπονήσαμε στο γραφείο μας με επικεφαλής τον Θάνο Αθανασόπουλο και τη Χρυσάνθη Μαυραγάνη. Έγινε η σύνθεση, κατατέθηκε η πρόταση, ενώ είναι ένα πολύ σημαντικό έργο και από πλευράς αισθητικής και από πλευράς ποιότητας. Εκτιμώ ότι αναβαθμίζει γενικότερα την αισθητική της περιοχής σε συνδυασμό με την αναβάθμιση των ξενοδοχείων.
Το Ελληνικό αντίστοιχα θα έρθει να αναβαθμίσει όχι μόνο την Αθήνα, αλλά ολόκληρη την Ελλάδα. Εκεί θα αναπτυχθεί ένα νέο κέντρο και σίγουρα δεν μπορεί να έχουμε μία πόλη που βρίσκεται τόσο κοντά στη θάλασσα και να είναι τόσο υποβαθμισμένη η ακτογραμμή της. Στο έργο του Ελληνικού και συγκεκριμένα στο project κατασκευής του Vouliagmenis Mall & Tower ως Local Architects (Architects of Record) επιλέχθηκαν δύο ελληνικά γραφεία. H A&M Architects του Μιχάλη Μαυρολέων για το Mall και η AETER Architects για τον Πύργο. Και τα δύο γραφεία βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα του διεθνούς αρχιτεκτονικού γραφείου της Aedas, που συμμετείχε και κέρδισε τον διεθνή αυτό διαγωνισμό.
Άλλα σημαντικά έργα που τρέχετε αυτή την περίοδο ποια είναι;
Μεταξύ αυτών είναι η ανακατασκευή του Hilton συνεργαζόμενοι με την ΤΕΜΕΣ, για λογαριασμό της οποίας είχαμε δημιουργήσει το Costa Navarino με τον Τομπάζη και πιο πρόσφατα το Club House στο Costa Navarino. Ταυτόχρονα, ως Local Architects έχουμε αναλάβει τα ξενοδοχείακα resorts δύο μεγάλων πολυεθνικών στη Μύκονο καθώς και δύο κτίρια γραφείων στις λεωφόρους Μεσογείων και Κηφισίας. Πρόσφατα κερδίσαμε και σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για ένα νέο ξενοδοχειακό resort στην Αντίπαρο.