Πάνος Χριστοδούλου: Εκπαιδευτικό σύστημα με όραμα και σχολική ζωή με τα δικαιώματα των παιδιών στο επίκεντρο

«Το ελληνικό σχολείο σε όλες του τις βαθμίδες δείχνει αποκομμένο από την πραγματικότητα» λέει στο NouPou o διευθυντής του Δικτύου για τα Δικαιώματα του Παιδιού, τονίζοντας πως η γνωριμία, η επαφή και η εμβάθυνση των παιδιών στα δικαιώματά τους πρέπει να είναι μια καθημερινή πρακτική που συμβαίνει παντού, ειδικά στο σχολείο. «Είναι πιο εύκολο να πέσεις θύμα κακοποίησης ή παραβίασης οποιουδήποτε δικαιώματός σου αν δεν γνωρίζεις ότι έχεις το συγκεκριμένο δικαίωμα» λέει.  

• 07/12/2023
• Κείμενο: Ιωάννα Νιαώτη

«Ευεργετικό για τα ίδια τα παιδιά και τις κοινωνίες ολόκληρες στη συνέχεια είναι να διδάσκονται τα ανθρώπινα δικαιώματα σε σχολεία που τα εφαρμόζουν», λέει στο NouPou o Πάνος Χριστοδούλου, διευθυντής του μη κερδοσκοπικού σωματείου Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού* και συγγραφέας παιδικών βιβλίων, υποστηρίζοντας ότι μια καλή αλλά δύσκολη αρχή για το σχολείο του μέλλοντος είναι να βγει από τον «αυτόματο πιλότο» το σχολείο του παρόντος.

Στη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού το άρθρο 28 μιλά για το δικαίωμα όλων των παιδιών στην εκπαίδευση. Πώς αποτυπώνεται στη σχολική ζωή της Ελλάδας σήμερα;

Είναι γεγονός ότι στον τομέα της εκπαίδευσης στη χώρα μας υπάρχουν κάποιες θετικές εξελίξεις που δεν πρέπει να αγνοηθούν. Για παράδειγμα, θετικό βήμα είναι η πλήρης ένταξη του νηπιαγωγείου στο σύστημα υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Αυτή η αυτονόητη επένδυση στην ποιοτική εκπαίδευση κατά την πρώιμη και την πρώτη σχολική ηλικία είναι πρόσφατη για τα ελληνικά δεδομένα, αλλά απαραίτητη καθώς ενισχύει αποφασιστικά την ικανότητα των παιδιών να ξεκινήσουν το σχολείο πιο έτοιμα να μάθουν και να αναπτύξουν τις δυνατότητές τους.

Ένα επιπλέον θετικό βήμα είναι η κατά κανόνα ισότιμη πρόσβαση αλλά και η παραμονή των παιδιών στη σχολική κοινότητα. Τόσο η πρόσβαση όσο και η παραμονή στην εκπαίδευση αποτελούν κατάκτηση που υποστηρίζεται εδώ και αρκετό καιρό από ένα ισχυρό πολιτικό και θεσμικό πλαίσιο.

Τα προς τα μπρος βήματα όμως φαίνεται να σταματούν εδώ, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχουν και βήματα προς τα πίσω. Ήδη η πρόσβαση και η παραμονή έχουν τις εξαιρέσεις τους, ειδικά για παιδιά που ανήκουν σε ευάλωτα κοινωνικά περιβάλλοντα, όπως παιδιά Ρομά, παιδιά πρόσφυγες, παιδιά με αναπηρίες ή με ανάγκες ειδικής εκπαίδευσης και παιδιά που διαβιούν σε αγροτικές περιοχές, που σε μεγάλα ποσοστά είτε δεν ξεκινούν είτε δεν ολοκληρώνουν το σχολείο.

Άλλο ένα μόνιμο πισωγύρισμα είναι οι κρατικές δαπάνες για την Παιδεία που εξακολουθούν να είναι χαμηλές, τουλάχιστον σε σχέση με τις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. και μεταφράζονται σε ελλείψεις σε κτιριακές υποδομές και εξοπλισμό αλλά και σε στελέχη. Οι ελλείψεις αυτές σπρώχνουν όλο και περισσότερους γονείς να επενδύουν όλο και μεγαλύτερες δαπάνες στην παραπαιδεία, η οποία πλέον ξεκινά ακόμη και από μικρές ηλικίες.

Τι εντοπίζει το Δίκτυο ως έλλειμα θεμελιακό στο ελληνικό σχολείο και στο σύστημα εκπαίδευσης;

Γενικά το ελληνικό σχολείο σε όλες του τις βαθμίδες δείχνει να μην έχει ένα όραμα και να είναι αποκομμένο από την πραγματικότητα. Σα να βρίσκεται στον αυτόματο πιλότο εδώ και δεκαετίες, περιορίζεται να υποβάλει τα παιδιά σε ένα αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών το οποίο είναι βασισμένο στην αποστήθιση και δεν δίνει σχεδόν καθόλου χώρο στην κριτική σκέψη. Με βάση όλα τα παραπάνω, η βασικότερη έλλειψη που εντοπίζουμε εμείς στο Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού σχετικά με το σχολείο είναι η ύπαρξη ενός οράματος για την εκπαίδευση. Πώς θέλει το κράτος μας να είναι η εκπαίδευση που προσφέρει; Τι σκοπό πρέπει να έχει και πώς θα τον επιτύχει; Για να δοθούν απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα πρέπει να υπάρχει μια στρατηγική με συγκεκριμένους μετρήσιμους στόχους με μακροπρόθεσμη διάρκεια. Επιπλέον, είναι αυτονόητο ότι πρέπει να υπάρχει και ένας επαρκής προϋπολογισμός ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι.

Πόσο κομβικό για την ανάπτυξή τους και ευεργετικό για τη ζωή και το μέλλον τους είναι να γνωρίζουν τα παιδιά τα δικαιώματά τους;

Τα παιδιά που γνωρίζουν τα δικαιώματά τους μπορούν να προστατευτούν καλύτερα από ανεπιθύμητες συμπεριφορές. Είναι πιο εύκολο να πέσεις θύμα κακοποίησης ή παραβίασης οποιουδήποτε δικαιώματός σου αν δεν γνωρίζεις ότι έχεις το συγκεκριμένο δικαίωμα. Επιπλέον, τα παιδιά που γνωρίζουν τα δικαιώματά τους κατανοούν καλύτερα και τις δικές τους υποχρεώσεις και έτσι μπαίνουν και ισχυρά θεμέλια ώστε το παιδί να μετατραπεί σε ενεργό και ευαισθητοποιημένο πολίτη που θα σέβεται τα δικαιώματα των γύρω του.

Η γνωριμία, η επαφή και η εμβάθυνση των παιδιών στα δικαιώματά τους πρέπει να είναι μια καθημερινή πρακτική που συμβαίνει παντού, πόσο μάλλον στο σχολείο, τον κατεξοχήν χώρο μάθησης. Η ένταξη μάλιστα των δικαιωμάτων του παιδιού ως μάθημα στο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών θα μπορούσε να συστηματοποιήσει και να εδραιώσει τις γνώσεις των παιδιών πάνω στα δικαιώματά τους. Προφανώς η ύπαρξη ενός σχολείου που όχι μόνο διδάσκει στη θεωρία αλλά εφαρμόζει και στην πράξη τα δικαιώματα των παιδιών είναι το ιδανικό, καθώς κατ’ αυτόν τον τρόπο τα δικαιώματα αφομοιώνονται καλύτερα. Το σχολείο άλλωστε είναι ο χώρος που τα παιδιά περνούν τον περισσότερο χρόνο της ημέρας τους και κοινωνικοποιούνται. Άρα είναι πολύ σημαντικό και σε αυτόν τον χώρο ένα παιδί να νιώθει ασφάλεια και προστασία και να μεγαλώνει μέρα με τη μέρα εκεί με την έννοια του σεβασμού και της συμπερίληψης.

Πώς προσεγγίζει το ελληνικό σχολείο τη διδασκαλία και την εφαρμογή των δικαιωμάτων των παιδιών στη σχολική τους ζωή; Και ποιες είναι οι θετικές πρακτικές που αποδίδουν και στις οποίες προσβλέπουμε;

Τα δικαιώματα των παιδιών πρέπει να βρίσκονται στο κέντρο της σχολικής ζωής. Υπάρχουν θετικά παραδείγματα από σχολεία όχι μόνο της Ευρώπης, όπως σχολεία της Μεγάλης Βρετανίας, του Βελγίου αλλά και άλλων ηπείρων, όπως σχολεία του Καναδά, της Νέας Ζηλανδίας, όπου τα δικαιώματα των παιδιών διδάσκονται και εφαρμόζονται με συστηματικό και ολοκληρωμένο τρόπο. Στα σχολεία αυτά αναγνωρίζεται ότι τα παιδιά είναι πολίτες και φορείς ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και η εκπαίδευση τους στα δικαιώματα αποτελεί ηθική υποχρέωση που πηγάζει από τη γενικότερη αποστολή του σχολείου ως κοινότητα μάθησης αλλά συγχρόνως και νομική υποχρέωση που πηγάζει από τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, η οποία παρεμπιπτόντως αποτελεί και νόμο με αυξημένη μάλιστα τυπική ισχύ και στην Ελλάδα από το 1992.

Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, τα δικαιώματα των παιδιών δεν είναι απλώς μια προσθήκη σε ένα συγκεκριμένο μάθημα ή μια κάποια περιστασιακή δραστηριότητα μιας τάξης. Τα δικαιώματα ενσωματώνονται στα προγράμματα σπουδών, τις διδακτικές πρακτικές και το διδακτικό υλικό σε όλα τα μαθήματα, προσαρμόζονται στα διαφορετικά επίπεδα κατανόησης της κάθε τάξης και αποτελούν το κεντρικό στοιχείο της αποστολής του σχολείου, του κώδικα δεοντολογίας του, των πολιτικών και των πρακτικών του.

Δυστυχώς η προσέγγιση αυτή δεν υπάρχει στο ελληνικό σχολείο και η όποια επαφή των μαθητών με τα δικαιώματα του παιδιού επαφίεται κυρίως στο πόσο ευαισθητοποιημένος είναι κάποιος εκπαιδευτικός.

Συνήθως όταν σκεφτόμαστε το σχολείο του μέλλοντος οραματιζόμαστε τεχνολογικές καινοτομίες. Μήπως τελικά χρειάζεται να οραματιζόμαστε τα βασικά, ειδικά και πρωτίστως στον τομέα των δικαιωμάτων των παιδιών;

Μάλλον ναι, αρχικά πρέπει να αρχίσουμε από τα βασικά. Όμως τα δικαιώματα των παιδιών δεν είναι κάτι στατικό και οι προκλήσεις πολλαπλασιάζονται ακολουθώντας τις εξελίξεις που σημειώνονται καθημερινά. Τέτοια πρόκληση είναι και οι τεχνολογίες που βασίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη και εισχωρούν ολοένα και περισσότερο στη σύγχρονη ζωή. Οι τεχνολογίες αυτές είναι αναπόφευκτο να έχουν αντίκτυπο και στα δικαιώματα των παιδιών.

Με δεδομένη την ευαλωτότητα των παιδιών αλλά και τους πολλούς και διαφορετικούς ρόλους που ήδη διαδραματίζει και θα διαδραματίσει ακόμη πιο έντονα η τεχνητή νοημοσύνη σε όλη τη διάρκεια της ζωής των ανθρώπων που γεννιούνται στον 21ο αιώνα, είναι αναγκαίο να ενσωματωθούν ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην ανάπτυξη και χρήση τέτοιων τεχνολογιών. Είναι κρίσιμης σημασίας οι κυβερνήσεις να συνεργαστούν με εταιρείες, που έχουν την ιδιοκτησία τέτοιων τεχνολογιών, γονείς, παιδιά και σχετικούς φορείς ώστε να δημιουργηθεί το πλαίσιο που θα προστατεύει τα δικαιώματα και το βέλτιστο συμφέρον των παιδιών.

Υπάρχουν δικαιώματα των παιδιών, όπως αποτυπώνονται στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα, τα οποία αυτή τη στιγμή η ελληνική κοινωνία δυσκολεύεται να κατανοήσει πλήρως και να τα αποδεχθεί, αλλά θεωρείτε ότι θα εφαρμόζονται στο μέλλον;

Σε ζητήματα που έχουν να κάνουν με ανθρώπινα δικαιώματα, γιατί και τα δικαιώματα των παιδιών είναι ανθρώπινα, δεν χωρούν εκπτώσεις στο όνομα της όποιας ανωριμότητας της κοινωνίας. Το να μην υπάρχουν διακρίσεις και να είναι σεβαστά τα δικαιώματα ενός παιδιού από οπουδήποτε και αν προέρχεται, οποιαδήποτε κι αν είναι η εμφάνισή του, η ταυτότητα φύλου του, ο σεξουαλικός προσανατολισμός του, η γλώσσα του, η θρησκεία του, η ταυτότητά του γενικότερα, δεν πρέπει να κρίνεται από το αν μια κοινωνία είναι έτοιμη να δεχτεί ότι και αυτό το παιδί έχει δικαιώματα. Ούτε μπορεί αυτή η ανωριμότητα της κοινωνίας να είναι άλλοθι απραγίας.

Δυστυχώς σήμερα πολλά «άλλα» παιδιά βιώνουν το σχολείο ως χώρο καθημερινού εκφοβισμού, λεκτικής και σωματικής βίας και παραμένουν αβοήθητα. Την ίδια στιγμή υπάρχουν γονείς που αντιδρούν στην πρόσβαση «διαφορετικών» παιδιών όπως ρομά ή μεταναστών στο σχολείο των δικών τους παιδιών. Ή, ακόμη χειρότερα, υπάρχουν διευθυντές σχολείων που θέτουν προσκόμματα στην εγγραφή παιδιών, αρνούμενοι στην ουσία να εφαρμόσουν τον νόμο. Κατά τον ίδιο τρόπο, ακόμη σήμερα, έχουμε σχολικά κτίρια που ουσιαστικά απαγορεύουν την πρόσβαση σε οποιοδήποτε παιδί έχει κινητικά προβλήματα.

Τα δικαιώματα των παιδιών αφορούν το «τώρα» – και, όσο παραμένουμε ανώριμοι να τα αποδεχτούμε και να τα εφαρμόσουμε, ναρκοθετούμε όχι μόνο το δικό τους μέλλον αλλά και το μέλλον της ανώριμης κοινωνίας μας.

Το ήθος και η ηθική ως έννοιες αλλά και πράξεις πώς βρίσκουν τη θέση τους στο σχολείο του μέλλοντος;

H ηθική στο σχολείο του μέλλοντος δεν διαφέρει από αυτή που πρέπει να υπάρχει και στο σχολείο του παρόντος και αφορά όλη τη σχολική κοινότητα. Στο πλαίσιο της ηθικής το σχολείο οφείλει να σέβεται τους μαθητές/τριες και τους γονείς τους αλλά και τους εκπαιδευτικούς του. Οφείλει επίσης να παρέχει ισότητα στη μάθηση και μαζί ένα ασφαλές και φιλικό για τα παιδιά περιβάλλον που προωθεί υψηλά ηθικά πρότυπα και στο οποίο όλοι έχουν τις ίδιες εκπαιδευτικές ευκαιρίες και μπορούν να επιτύχουν. Αλλά και τα ίδια τα παιδιά-μαθητές, στο πλαίσιο της ηθικής στο σχολείο, οφείλουν να επιδεικνύουν σεβασμό το ένα για το άλλο, καθώς και σεβασμό για το σχολείο και τους εκπαιδευτικούς τους, κάτι που φυσικά ισχύει και για τους γονείς.

Ένα πρώτο βήμα για την κατανόηση των δικαιωμάτων του παιδιού από τις οικογένειές τους και τα ίδια είναι και το βιβλίο σας. Ξεφυλλίστε μαζί μας το «Έχω δικαίωμα; Έχω δικαίωμα!».

Το «Έχω δικαίωμα; Έχω δικαίωμα!», αποτελεί το πρώτο βιβλίο γνώσεων για παιδιά που βασίζεται συνολικά στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, την οποία και αναλύει και επεξηγεί με έναν ευχάριστο, φιλικό και ελκυστικό για τα παιδιά τρόπο. Στις σελίδες του, τα παιδιά αλλά και οι ενήλικες που ενδιαφέρονται για το θέμα (εκπαιδευτικοί, γονείς κλπ) θα βρουν πληροφορίες για όλα τα δικαιώματα, γραφήματα και στατιστικά στοιχεία, αληθινές ιστορίες παιδιών που έδωσαν μάχη τόσο για τα δικαιώματά τους όσο και για των συνομηλίκων τους, πληροφορίες για το πού μπορεί κάποιος να απευθυνθεί αν τα δικαιώματα ενός παιδιού είναι σε κίνδυνο ή παραβιάζονται, γλωσσάρι εννοιών, αλλά και όλα τα άρθρα της Σύμβασης σε απλοποιημένη αλλά και στην επίσημη μορφή τους

Το εικονογράφησε εξαιρετικά η Στέλλα Στεργίου, είναι μια παραγωγή και συνεργασία του Δικτύου για τα Δικαιώματα του Παιδιού (Δίκτυο) και των εκδόσεων Μικρή Σελήνη.

Το «Έχω δικαίωμα; Έχω δικαίωμα!», εντάσσεται στη διαρκή προσπάθεια του Δικτύου να προωθήσει τα δικαιώματα του παιδιού, να ευαισθητοποιήσει σχετικά με αυτά αλλά και να βοηθήσει και τα ίδια τα παιδιά να τα κατανοήσουν σε βάθος. Είναι ένα βιβλίο που μιλάει με ειλικρίνεια και τόλμη για όλα τα δικαιώματα και ευελπιστούμε ότι θα αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο για τη δημιουργία μιας κουλτούρας σεβασμού των δικαιωμάτων που τόσο πολύ μας λείπει. Κυκλοφορεί σε όλα τα βιβλιοπωλεία και με την αγορά του ενισχύεται και το έργο του Δικτύου.

*Το «Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού» είναι ένα μη κερδοσκοπικό σωματείο που ιδρύθηκε το 2004 με βασικό στόχο την προάσπιση των δικαιωμάτων του παιδιού, όπως αυτά ορίζονται στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (1989) του ΟΗΕ. Τα μέλη του Δικτύου είναι εκπαιδευτικοί, γονείς, συγγραφείς παιδικών βιβλίων, εικονογράφοι, πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι, καλλιτέχνες/ιδες και, γενικότερα, άνθρωποι που σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, ιδιαίτερα αυτά των παιδιών, και είναι πρόθυμοι να κινητοποιηθούν για την προώθηση και την προάσπισή τους στη χώρα μας. Το Δίκτυο απευθύνεται σε όλα τα παιδιά ανεξαρτήτως εθνοτικής καταγωγής, φυλής, φύλου, θρησκείας και γλώσσας, μέσα από εξειδικευμένα παιδαγωγικά προγράμματα, δημιουργικές ομαδικές δραστηριότητες, δράσεις μη τυπικής εκπαίδευσης, καθώς και δράσεις ψυχοκοινωνικής και νομικής υποστήριξης.
Περισσότερα στο ddp.gr