NouPou History: Τα 18 άλογα που βρέθηκαν θαμμένα στο Φαληρικό Δέλτα
Τα 18 άλογα που βρέθηκαν θαμμένα στην αρχαία Νεκρόπολη του Φαλήρου, κατά τη διάρκεια των ανασκαφών στο ΚΠΙΣΝ, αποτελούν ένα από τα πιο συναρπαστικά αρχαιολογικά ευρήματα των τελευταίων χρόνων.
- 21/08/2024
Ένα απο τα πιο συναρπαστικά και ιδαίτερα ευρήματα της μεγάλης ανασκαφής στο ΚΠΙΣΝ (η οποία έφερε στο φως και τους Δεσμώτες του Φαλήρου) αποτελούν σίγουρα τα θαμμένα άλογα, κάποια από τα οποία βρέθηκαν, χιλιάδες χρόνια μετά την ταφή τους, σχεδόν άθικτα, φέροντας ακόμα και τις οπλές τους .Το εύρημα -που, αν σκεφτεί κανείς την ύπαρξη του Ιπποδρόμου στο ίδιο σημείο για χρόνια στη σύγχρονη Αθήνα, κρύβει έως και κάτι το «μεταφυσικό»- μιλά για μια κοινωνία που εξυμνεί τη συνύπαρξη του ανθρώπου με τα ζώα και μας δίνει μια αφορμή για να εξερευνήσουμε αυτή την πτυχή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.
Η νεκρόπολη του Φαλήρου
Η πρώτη μαρτυρία για την ύπαρξη νεκροταφείου στο Δέλτα Φαλήρου είναι καταγεγραμμένη ήδη από το 18641, ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα πραγματοποιήθηκαν δύο -μικρής έκτασης- ανασκαφικές έρευνες σωστικού χαρακτήρα, από τους Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη (1911) και Στρατή Πελεκίδη (1915). Πιο συστηματική ανασκαφή της περιοχής έγινε πολύ πιο πρόσφατα, κατά τα έργα για την κατασκευή του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, όπου η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων πραγματοποίησε σωστικές ανασκαφές κατά τις περιόδους 2012-2013 και 2015-2016.
Το τεράστιο νεκροταφείο που έφεραν στο φως αυτές οι ανασκαφές, με έκταση που ξεπερνά τα 10 στρέμματα, καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της παράκτιας ζώνης του Φαλήρου. Χρονολογείται από τα τέλη του 8ου έως και τον 4ο αιώνα π.Χ και μέχρι σήμερα έχουν ανασκαφεί χιλιάδες ταφές όλων των γνωστών τύπων, δηλαδή λακκοειδείς, κιβωτιόσχημοι και κεραμοσκεπείς τάφοι, ταφές σε αγγεία (εγχυτρισμοί), σε πήλινες λάρνακες και σε ξύλινο φέρετρο, καθώς και ιδιαίτερα επιμελημένες ταφικές πυρές2. Σημαντικό ποσοστό των νεκρών είναι βρέφη και μικρά παιδιά: «Τα ευρήματα στη νεκρόπολη σκιαγραφούν εύγλωττα την αθηναϊκή κοινωνία. Οι τάφοι νηπίων και παιδιών αποδεικνύουν τη μεγάλη θνησιμότητα της περιόδου όπου ενισχύεται η άποψη πως υπήρχαν περίοδοι μεγάλης ξηρασίας, έλλειψη τροφών λόγω σιτοδείας και λιμοί. Ο κόσμος δεν τρεφόταν σωστά και κατ’ επέκταση ούτε η μητέρα ούτε και το παιδί» περιέγραφε στον Ελεύθερο Τύπο το 2022 η Στέλλα Χρυσουλάκη, υπεύθυνη της ανασκαφής.
Μιλώντας στο NouPou, η αρχαιολόγος περιέγραψε τη Νεκρόπολη του Φαλήρου ως ένα από τα μεγαλύτερα νεκροταφεία της Αττικής: «Σκεφτείτε ότι στην πραγματικότητα έχουμε ανασκάψει ένα πολύ μικρό μέρος του. Το μεγαλύτερο και ίσως το κεντρικό του τμήμα, βρίσκεται κάτω από τον τεχνητό λόφο του ΚΠΙΣΝ, κάτω από τις επιχωματώσεις και τις φυτεύσεις. Η περιοχή που ανασκάψαμε ξεκινά από το σημείο όπου σήμερα βρίσκονται η Όπερα και Βιβλιοθήκη και είναι μάλλον το παλαιότερο κομμάτι του νεκροταφείου, το οποίο έφτανε μέχρι τον φαληρικό όρμο. Στο κομμάτι του νεκροταφείου που έχουμε ανασκάψει οι τάφοι ανήκουν στην αρχαϊκή εποχή. Και παρότι έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με όλα τα παράκτια νεκροταφεία εκείνης της εποχής, έχει και κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες ιδιαιτερότητες.»
Οι ανασκαφές έφεραν στο φως τα οστά 18 αλόγων
Στο διάστημα 2012-2016, κατά τις ανασκαφές στην Νεκρόπολη βρέθηκαν θαμμένα στην περιοχή του Φαληρικού Δέλτα 18 άλογα.
Το 2016, κατά τη διάρκεια της παρουσίασης των ευρημάτων σε συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, το οποίο κλήθηκε να γνωμοδοτήσει ως προς τη διατήρηση ή όχι των αρχαιοτήτων που αποκαλύφθηκαν στην περιοχή δεντροφύτευσης του ΚΠΙΣΝ, κοντά στο υπό διαμόρφωση τεχνητό κανάλι, η ταφή ενός αλόγου κέντρισε το ενδιαφέρον των μελών. Η υπεύθυνη για την ανασκαφή αρχαιολόγος Δρ. Στέλλα Χρυσουλάκη είχε δηλώσει τότε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ: «Στη νεκρόπολη του Φαλήρου έχουμε βρει τέσσερις ολόκληρες ταφές αλόγου, καθώς και σπόλια από άλλους σκελετούς, συνεπώς για την περιοχή δεν είναι κάτι σπάνιο. Αυτό που είναι σπάνιο και μας εξέπληξε ήταν ο βαθμός διατήρησης του συγκεκριμένου σκελετού που έφερε ακόμα και τις οπλές του. Για τους ζωοαρχαιολόγους ή για ένα πανεπιστήμιο το εύρημα αυτό θα μπορούσε να είναι μια εξαιρετική ευκαιρία για μελέτη. Έχοντας, δε, ένα πλήθος από τέτοιους σκελετούς –τέσσερις δεν είναι και λίγοι!– θα μπορούσε μια τέτοια μελέτη να βγάλει πολλά συμπεράσματα για ράτσες και εξελίξεις ειδών. Το εύρημα από αυτή την άποψη είναι πολύ σημαντικό».3
Στη συνέντευξή της στο NouPou τον Μάρτιο του 2024, η υπεύθυνη αρχαιολόγος δήλωσε μάλιστα πως στο σημείο που λειτουργούσε για 78 χρόνια – από το 1925 μέχρι το 2003 – ο Ιππόδρομος της Αθήνας, είναι πιθανό να εκτρέφονταν στην αρχαιότητα άλογα: «Bρήκαμε […] πλήθος αλόγων. Πάρα πολλά οστά ιπποειδών. Πιστεύω, λοιπόν, ότι κάπου εδώ υπήρχαν και ιπποφορβεία, εγκαταστάσεις πέραν του νεκροταφείου, όπου εκτρέφονταν άλογα. Κάθε τόπος, βλέπετε, έχει μια παράδοση. Εδώ ανέκαθεν υπήρχαν άλογα» είπε, μεταξύ άλλων.
Το εύρημα είναι μοναδικό. Πρόκειται για τα περισσότερα άλογα που έχουν βρεθεί συγκεντρωμένα στην ίδια περιοχή, ως αποτέλεσμα είναι πολλά τα νέα στοιχεία που μπόρεσαν να αντλήσουν οι αρχαιολόγοι αναφορικά με τη σχέση αλόγων και ανθρώπων και δεν προέρχονται από καλλιτεχνήματα. Τα άλογα βρίσκονταν θαμένα το καθένα στο δικό του ατομικό τάφο και βρέθηκαν διασκορπισμένα σε όλα την περιοχή της νεκρόπολης του Φαλήρου. Στόχος των αρχαιολόγων ήταν μέσω της εξέτασης των οστών να απαντήσουν στο ερώτημα: γιατί αυτά τα άλογα είναι θαμένα σε αυτό το σημείο, και γιατί με τόσες τιμές;
Η σημασία των «ίππων» στην Αρχαία Αθήνα
Δεν θα έπρεπε, όμως, να μας προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι σε ένα νεκροταφείο συνυπήρχαν ταφές ανθρώπων και αλόγων; Και τι μπορεί να δηλώνει αυτό το γεγονός για την αρχαία αθηναϊκή κοινωνία;
Ξεκινώντας από τον 16ο αιώνα π.Χ , στην αρχαία Ελλάδα τα άλογα χρησιμοποιούνταν στα πολεμικά άρματα. Ήδη κατά τη δεύτερη χιλιετία συναντάται η ταφή αλόγων μαζί με τον κύριό τους, η οποία καταδεικνύει την ιδιαίτερη σημασία των ζώων. «Το άλογο είναι κάτι όμορφο… κανείς δεν θα κουραστεί να το κοιτάζει όσο επιδεικνύεται στο θεατή με όλο του το μεγαλείο» έγραψε ο Αθηναίος Ξενοφών στην πραγματεία του Περί Ιππικής τον 4ο αι. π.Χ. Το γεγονός ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι έτρεφαν μεγάλο θαυμασμό για τα άλογά τους γίνεται εμφανές σε όλες τις εκφάνσεις της καλλιτεχνικής έκφρασης στην αρχαία Αθήνα – ξεκινώντας από τις ταφές των αλόγων της Εποχής του Χαλκού (1200 π.Χ.) έως την αξιοζήλευτη γλυπτή ζωφόρο του Παρθενώνα, όπου απεικονίζονται ιππείς και άρματα με άλογα.
Φυσικά, το άλογο δεν ήταν ένα κοινό ζώο που θα μπορούσε να έχει οποιοσδήποτε στην αρχαία Αθήνα. Η κατοχή αλόγου και η συντήρηση των ίππων ήταν ιδιαίτερα δαπανηρή υπόθεση. Ευρήματα αποκαλύπτουν πως, για παράδειγμα, το 421 π.Χ. ένα άλογο στοίχιζε το υπέρογκο ποσό των 1200 ασημένιων αττικών δραχμών. Κατά συνέπεια, και εφόσον μόνο η αριστοκρατική τάξη είχε τη δυνατότητα να συντηρεί ένα άλογο, αυτό αποτελούσε σύμβολο κύρους, πλούτου και κοινωνικής θέσης. Μάλιστα, τον 6ο αιώνα π.Χ. ήταν πολλές οι αριστοκρατικές οικογένειες που θέλοντας να επιδείξουν την υπεροχή που καταδείκνυε το άλογο, επέλεγαν ονόματα με πρώτο ή δεύτερο συνθετικό τη λέξη «ίππος» (π.χ. «Ιππίας» και «Ίππαρχος», γιοι του τύραννου Πεισίστρατου, «Ξάνθιππος», πατέρας του Περικλή).
Στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ, ο νομοθέτης Σόλων, προχωρώντας στη διάκριση των τεσσάρων κοινωνικών ομάδων της αθηναϊκής πολιτείας, ενέταξε αυτούς τους αριστοκράτες στην τάξη των «Ιππέων», η οποία ήταν η δεύτερη ανώτερη που υπήρχε. Σημειώνεται ότι ο χωρισμός των τάξεων έγινε με πρακτικό κριτήριο την περιουσία του κάθε πολίτη, και με μονάδα μέτρησης την ετήσια γεωργική παραγωγής σε σιτηρά ή κρασί.4
Κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Περικλή τον 5ο αι. π.Χ (τον «χρυσούν αιώνα», όταν η αρχαία Αθήνα έφτασε στο απόγειο της πολιτισμικής της άνθησης) ο ρόλος των ιππέων αναβαθμίστηκε. Συγκροτήθηκε σώμα χιλίων ανδρών (ιππικό) το οποίο λάμβανε μέρος σε στρατιωτικές επιχειρήσεις και σε σημαντικές θρησκευτικές γιορτές, όπως τα μεγάλα Παναθήναια, γεγονός που αποτελούσε τεράστια τιμή για τους αθηναίους πολίτες. Οι ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας έχουν φέρει στο φως αρκετές μαρτυρίες για την οργάνωση και τον σημαντικό ρόλο του αθηναϊκού ιππικού σώματος, των ιππέων, με τη μορφή επιγραφών, συμβόλων και τιμητικών μνημείων.5
Δεν πρέπει, τέλος, να ξεχνάμε την εξέχουσα θέση που έχουν τα άλογα στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Στην Ομήρου Οδύσσεια τα άλογα του Αχιλλέα μπορούν πραγματικά να μιλήσουν, διεκδικώντας τη θέση ενός χαρακτήρα, με γνώμη και φωνή, στην κωμωδία Ιππείς του Αριστοφάνη, οι ιππείς είναι αυτοί που συγκροτούν τον χορό. Τα άλογα δε, απεικονίζονταν σε όλες τις μορφές της αρχαίας ελληνικής τέχνης και κυρίως στα αττικά αγγεία, μαρτυρώντας την εμμονή των Αθηναίων με την εκτροφή των αλόγων και τους ιππικούς αγώνες.
Η έκθεση της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών που ανέδειξε την ιστορικη σημασία των αλόγων
Το 2022, και με αφορμή τα ευρήματα των ανασκαφών της Νεκρόπολης του Φαλήρου, η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών διοργάνωσε έκθεση τέχνης και επιστήμης με τίτλο «ΙΠΠΟΣ: Το Άλογο στην Αρχαία Αθήνα», η οποία έθετε σε πρώτο πλάνο το σημαντικό ρόλο της αρχαιολογικής επιστημονικής έρευνας στην κατανόηση του παρελθόντος.
Κεντρικό έκθεμα ένας αρχαίος σκελετός αλόγου, από τις ανασκαφές του νεκροταφείου του Φαλήρου, ο οποίος βρέθηκε σε πολύ καλή κατάσταση. Μάλιστα, ήταν η πρώτη φορά που το εύρημα εκτέθηκε στο κοινό. Το οστεολογικό υλικό οκτώ εκ των σκελετών που βρέθηκαν συντηρήθηκε και μελετήθηκε στο Malcolm H. Wiener Εργαστήριο Αρχαιολογικών Επιστημών της Αμερικανικής Σχολής, όπου ο ζωοαρχαιολόγος Δρ. Flint Dibble μελέτησε την ηλικία, το φύλο και τη φυσική τους κατάσταση, φέρνοντας στο φως πληροφορίες για τα μυστηριώδη άλογα. Παρόλο που η κατάσταση των σκελετών αποκάλυψε τον τρόπο που πέθαναν, μια θεωρία υποστηρίζει ότι πρόκειται για θυσίες προς τιμήν του θεού Ποσειδώνα, γνωστού και με το επίθετο Ίππιος.6
Ανάμεσα στα εκθέματα που ταξίδεψαν από μουσεία όλου του κόσμου στην Ελλάδα, υπήρχαν πολλά που ήρθαν ως δάνεια από τις συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, του Μουσείου Ακρόπολης, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων, του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Φλωρεντίας, του Κρατικού Μουσείου Βάδης και από τη Νομισματική Συλλογή της Alpha Bank. Η έκθεση συγκέντρωσε δεκάδες παγκοσμίως αναγνωρισμένα έργα που έχουν ως κέντρο τους το άλογο. Ένα από τα κεντρικά εκθέματα της έκθεσης ήταν η ελληνιστική χάλκινη κεφαλή αλόγου, σε φυσικό μέγεθος, που χρονολογείται το 340-330 π.Χ. και ήρθε ως δάνειο από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Φλωρεντίας. Η συγκεκριμένη κεφαλή, μάλιστα, ανήκε στη συλλογή του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπή των Μεδίκων.
Ανάμεσα στα τόσα έργα που ταξίδεψαν από κάθε άκρη του κόσμου, μεγάλης ιστορικής σημασίας έκθεμα ένας αμφορέας από ανασκαφή στη Γλυφάδα, που περιείχε το λείψανο ενός παιδιού και εκτέθηκε τότε για πρώτη φορά. Στο αγγείο, που αποδίδεται στο ζωγράφο Λυδό, έναν από τους σημαντικότερους ζωγράφους της αττικής μελανόμορφης τεχνοτροπίας, απεικονίζεται ένας νεαρός ιπποκόμος που ιππεύει ένα άλογο, καθώς οδηγεί ένα δεύτερο.
Σκοπός της έκθεσης ήταν να αναδείξει τους διαφορετικούς ρόλους που έπαιζαν τα άλογα στην αρχαία Αθήνα και να διδάξει στους επισκέπτες την ιδιαίτερη σημασία που είχαν στη ζωή των αρχαίων Αθηναίων, μικρών και μεγάλων. Η έκθεση διεξήχθη με τεράστια επιτυχία, προσελκύοντας το ενδιαφέρον μικρών και μεγάλων και καταφέρνοντας σίγουρα να αναδείξει μια διαφορετική πλευρά της αρχαίας Αθήνας.7
2 https://www.sia.gr/el/articles.php?tid=521
4 https://www.ime.gr/chronos/04/gr/economy/solon_intro.html
7 https://www.ascsa.edu.gr/events/details/hippos-the-horse-in-ancient-athens-gr