Οι Δεσμώτες του Φαλήρου κρύβουν καλά τη συγκλονιστική ιστορία τους

Ποιοι ήταν οι καταδικασμένοι σε θάνατο Δεσμώτες που ανακαλύφθηκαν στον περίβολο του ΚΠΙΣΝ το 2016; Μαζί με τους «αποτυμπανισμένους», που ανασκάφηκαν στην ίδια περίπου περιοχή πριν από έναν αιώνα, αποτελούν δύο από τα πιο φρικτά και ταυτοχρόνως συγκλονιστικά ευρήματα της τεράστιας Νεκρόπολης του Φαλήρου.

• 15/01/2024
• Κείμενο: Zωή Πατσιώλη

Ένα μακάβριο σκηνικό, που παρέμενε κρυμμένο για περίπου τρεις χιλιετίες, έμελλε να αποτελέσει μια από τις πιο συγκλονιστικές αρχαιολογικές ανακαλύψεις των τελευταίων χρόνων. Οι Δεσμώτες του Φαλήρου, που έφερε στο φως η αρχαιολογική έρευνα το 2016 στην Εσπλανάδα του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (με τις σχετικές ανακοινώσεις να γίνονται λίγες μόνο εβδομάδες πριν από τα επίσημα εγκαίνιά του), προκαλούν δέος με την εικόνα τους και τη σκέψη του βίαιου θανάτου τους, ωστόσο η ανασκαφή τους έφερε ενθουσιασμό εντός της αρχαιολογικής κοινότητας. Το αμερικανικό περιοδικό Archaeology, μάλιστα, συμπεριέλαβε τους Δεσμώτες του Φαλήρου στα 10 σημαντικότερα αρχαιολογικά γεγονότα του 2016 (μαζί με ένα ακόμα ελληνικό αρχαιολογικό εύρημα, αυτό του ανθρώπινου σκελετού στο Ναυάγιο των Αντικυθήρων την ίδια χρονιά).

Ποιοι ήταν όμως οι Δεσμώτες του Φαλήρου και ποια είναι η ιστορία τους; Πρόκειται για την ομαδική ταφή 78 ανθρώπων, οι οποίοι εκτελέστηκαν στο σημείο εκείνο και τα σώματά τους τάφηκαν με τις αλυσίδες τους σε τρεις συστάδες. Η πρώτη συστάδα αποτελείται από δύο ομάδες δεσμωτών. Η στάση του σώματος των δεσμωτών της πρώτης ομάδας δείχνει ότι οι σκελετοί έφεραν ακόμα τα δεσμά τους. Οι δεσμώτες της δεύτερης ομάδας ήταν απλώς δεμένοι με τα χέρια πίσω, χωρίς μεταλλικά δεσμά. Χωρίς μεταλλικά δεσμά ήταν και οι δεσμώτες της δεύτερης συστάδας. Στην τρίτη συστάδα οι σκελετοί φέρουν σιδηρά δεσμά στους καρπούς των χεριών τους.

Οι Δεσμώτες του Φαλήρου χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 7ου αι. π.Χ.: « Είχαν όλοι λάβει το θανατηφόρο χτύπημα –της χαριστικής βολής;- στο κεφάλι με όπλο αμβλύ, ίσως ξύλινο ρόπαλο. Η ταφή συμπεριλαμβάνει νέους άνδρες στην πλειονότητα τους 20-35 ετών που παρουσιάζουν άρτια ανάπτυξη, καλή φυσική κατάσταση και εξαιρετική στοματική υγεία. Πρόκειται για τη μοναδική ταφή βιαιοθανάτων σε ολόκληρο το ανεσκαμμένο τμήμα του νεκροταφείου που έχει κτεριστεί, δηλαδή, τους έχουν αποδοθεί νεκρικές τιμές από δύο μικρά αγγεία που θα περιείχαν υγρές προσφορές. Οι δύο αυτές οινοχόες την χρονολογούν στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα» περιέγραφε στο κείμενό της «Ομαδικό πορτρέτο με ένα νεκρό», που δημοσιεύθηκε το 2020, η επικεφαλής αρχαιολόγος της ανασκαφής, Δρ. Στέλλα Χρυσουλάκη.

Αν και η ταυτότητα των Δεσμωτών παραμένει άγνωστη, το πιθανότερο σενάριο είναι ότι πρόκειται για αριστοκράτες και η εκτέλεσή τους είχε πολιτικό υπόβαθρο. Η χρονολογική τοποθέτησή τους σε μια εποχή ιδιαίτερα ταραγμένη πολιτικά και η εικόνα των καλοζωισμένων μέχρι τον βίαιο θάνατό τους νεαρών ανδρών, συνηγορούν προς αυτήν την κατεύθυνση, ενώ δεν αποκλείεται ακόμα και να συνδέονται οι νεκροί άνδρες με το Κυλώνειο Άγος (ταραχές και «θεόσταλτες» θεομηνίες που έπληξαν την αρχαία Αθήνα μετά την αποτυχημένη απόπειρα του Κύλωνα, ο οποίος ανήκε στην τάξη των Ευγενών, να καταλάβει την εξουσία της πόλης). Πάντως και ο τρόπος παράταξής τους, μαζί με τις δύο οινοχόες που υποδηλώνουν μικρές σπονδές, δείχνουν ότι δεν πρόκειται για κοινούς κατάδικους^1.

Οι αρχαιολόγοι από την πρώτη στιγμή επισήμαναν μάλιστα τη σύνδεση των ευρημάτων με μία παρόμοια ανακάλυψη που είχε γίνει εκατό περίπου χρόνια πριν έρθουν στο φως οι «Δεσμώτες». Όπως χαρακτηριστικά είχε δηλώσει η Στέλλα Χρυσουλάκη κατά την ενημέρωση του ΚΑΣ για το σπουδαίο εύρημα^2, «βρισκόμαστε πολύ κοντά στο σκάμμα του 1915, τα ευρήματα του οποίου είχαν συγκλονίσει τότε την Αθήνα. Ο τελευταίος από τη σειρά των 80 δεσμωτών (σ.σ.: αρχικά είχε γίνει λόγος για 80 σκελετούς, ωστόσο τελικά οι Δεσμώτες αναφέρονται τα τελευταία χρόνια ως 79 ενώ σε πρόσφατη ανακοίνωση του Υπουργείου Πολιτισμού έγινε λόγος για 78), που αποκαλύφθηκε στις 31 Μαρτίου 2016, φέρει κλοιούς στα πόδια, πράγμα που ίσως συνδέει το πολυάνδριο της Εσπλανάδας με τους αποτυμπανισμένους που αποκαλύφθηκαν έναν αιώνα νωρίτερα».

Η εκτέλεση με αποτυμπανισμό και η ανακάλυψη των αποτυμπανισμένων του Φαλήρου

Οι «αποτυμπανισμένοι» στους οποίους αναφέρθηκε η κυρία Χρυσουλάκη είναι σκελετοί που ανακαλύφθηκαν το 1915 σε ομαδικό τάφο από τον Έλληνα αρχαιολόγο Στρατή Πελεκίδη, και οι οποίοι έφεραν έντονα σημάδια βασανισμού. «Η τιμωρία του αποτυμπανισμού συνίστατο στην ακινητοποίηση του καταδίκου πάνω σε σανίδα επί της οποίας προσεδένοντο τα μέλη και ο λαιμός με σιδερένιους κλοιούς» εξηγούσε η ίδια στο άρθρο, ενώ σε συνέντευξή της στη Lifo το 2018 ανέφερε τους λόγους που εκείνοι οι σκελετοί είχαν συνταράξει την αθηναϊκή κοινωνία των αρχών του 20ού αιώνα: «Το εύρημα ήταν πρωτοφανές! Ήταν σαν να “σκίαζε” την εξιδανικευμένη εικόνα της αρχαίας Αθήνας. Οι εφημερίδες κατηγορούσαν τον Πελεκίδη για “σοσιαλιστή” που επιδιώκει να παρουσιάσει ως “βάρβαρη” την κλασική αρχαιότητα, κόσμος και κοσμάκης κατέβαινε στο Φάληρο πεζή, με κάρα, με το τραμ ή τον ατμοκίνητο σιδηρόδρομο για να δει από κοντά τα “φοβερά” ευρήματα, ενώ ο τότε αρμόδιος υπουργός επενέβη ζητώντας αποδείξεις ότι πρόκειται πράγματι για αρχαίες ταφές!».

Η Νεκρόπολη του Φαλήρου

Η πρώτη μαρτυρία για την ύπαρξη νεκροταφείου στο Δέλτα Φαλήρου είναι καταγεγραμμένη ήδη από το 1864 ^3, ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα πραγματοποιήθηκαν δύο -μικρής έκτασης- ανασκαφικές έρευνες σωστικού χαρακτήρα, από τους Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη (1911) και Στρατή Πελεκίδη (1915). Συστηματικά, η περιοχή ανασκάφηκε κατά τη διάρκεια της πρόσφατης κατασκευής του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, όπου η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων πραγματοποίησε σωστικές ανασκαφές κατά τις περιόδους 2012-2013 και 2015-2016. Από τον Μάρτιο του 2016 έως και σήμερα, οι έρευνες συνεχίζονται με τη φροντίδα του ίδιου του Υπουργείου Πολιτισμού.

Αυτό το τεράστιο νεκροταφείο -η απο­κα­λυ­φθεί­σα έκτα­ση του οποί­ου ξε­περ­νά τα 10 στρέμ­μα­τα- καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της παράκτιας ζώνης του Φαλήρου. Η περίοδος χρήσης του χρονολογείται από τα τέλη του 8ου ως και τον 4ο αιώνα π.Χ και μέχρι σήμερα έχουν ανασκαφεί χιλιάδες ταφές όλων των γνωστών τύπων, δηλαδή λακκοειδείς, κιβωτιόσχημοι και κεραμοσκεπείς τάφοι, ταφές σε αγγεία (εγχυτρισμοί), σε πήλινες λάρνακες και σε ξύλινο φέρετρο, καθώς και ιδιαίτερα επιμελημένες ταφικές πυρές ^4. Σημαντικό ποσοστό των νεκρών είναι βρέφη και μικρά παιδιά: «Τα ευρήματα στη νεκρόπολη σκιαγραφούν εύγλωττα την αθηναϊκή κοινωνία. Οι τάφοι νηπίων και παιδιών αποδεικνύουν τη μεγάλη θνησιμότητα της περιόδου όπου ενισχύεται η άποψη πως υπήρχαν περίοδοι μεγάλης ξηρασίας, έλλειψη τροφών λόγω σιτοδείας και λιμοί. Ο κόσμος δεν τρεφόταν σωστά και κατ’ επέκταση ούτε η μητέρα ούτε και το παιδί» περιέγραφε στον Ελεύθερο Τύπο το 2022 η Στέλλα Χρυσουλάκη.

Μιλώντας στο NouPou, η αρχαιολόγος περιέγραψε τη Νεκρόπολη του Φαλήρου ως ένα από τα μεγαλύτερα νεκροταφεία της Αττικής: «Σκεφτείτε ότι στην πραγματικότητα έχουμε ανασκάψει ένα πολύ μικρό μέρος του. Το μεγαλύτερο και ίσως το κεντρικό του τμήμα, βρίσκεται κάτω από τον τεχνητό λόφο του ΚΠΙΣΝ, κάτω από τις επιχωματώσεις και τις φυτεύσεις. Η περιοχή που ανασκάψαμε ξεκινά από το σημείο όπου σήμερα βρίσκονται η Όπερα και Βιβλιοθήκη και είναι μάλλον το παλαιότερο κομμάτι του νεκροταφείου, το οποίο έφτανε μέχρι τον φαληρικό όρμο».

Στην περιοχή ανακαλύφθηκαν επίσης πολλοί τάφοι ζώων, κυ­ρί­ως ιπ­ποει­δών, που όμως δεν συνόδευαν τους ιδιο­κτή­τες τους: «Βρήκαμε πλήθος αλόγων. Πάρα πολλά οστά ιπποειδών. Πιστεύω ότι κάπου εδώ υπήρχαν και ιπποφορβεία, εγκαταστάσεις πέραν του νεκροταφείου, όπου εκτρέφονταν άλογα. Κάθε τόπος, βλέπετε, έχει μια παράδοση. Εδώ ανέκαθεν υπήρχαν άλογα» ανέφερε στη συνέντευξή της στο NouPou η Στέλλα Χρυσουλάκη, εξηγώντας πως κάτω από το σημείο όπου για 78 χρόνια – από το 1925 μέχρι το 2003 – λειτουργούσε ο Ιππόδρομος της Αθήνας, υπήρχε κρυμμένο ένα αρχαίο νεκροταφείο αλόγων.

Τη σημασία της ανακάλυψης της Νεκρόπολης του Φαλήρου προσπάθησε να αναδείξει περαιτέρω η Εφορεία Πειραιώς και Νήσων μέσα από την περιοδική έκθεση «Φαληρόθεν. Ανάμεσα σε δύο κόσμους», που περιελάμβανε κάποια από τα σημαντικότερα ευρήματα από τη σωστική ανασκαφή του ΚΠΙΣΝ στο Δέλτα Φαλήρου. Όπως αναφερόταν στην παρουσίαση της έκθεσης, που εγκαινιάστηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά τον Σεπτέμβριο του 2022, αυτό το εκτεταμένο στον χώρο και τον χρόνο παράκτιο νεκροταφείο «προσφέρει εικόνες και δεδομένα της αθηναϊκής κοινωνίας των αρχαϊκών, κατά κύριο λόγο χρόνων, ως αντανάκλαση της σφύζοντας ζωής της πόλης στο εργαστήρι της οποίας χαλκεύτηκαν οι ιδέες που οδήγησαν σε πολιτικές εξελίξεις και τελικά στη Δημοκρατία».

¹ _{https://www.efsyn.gr/tehnes/art-nea/65819_desmotes-toy-faliroy}
² _{https://www.protothema.gr/greece/article/571177/to-mustirio-me-tous-desmotes-tou-falirou/}
³ _{https://efadyat.wordpress.com/2022/09/20/%CF%86%CE%B1%CE%BB%CE%B7%CF%81%CE%BF%CE%B8%CE%B5%CE%BD-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%B1-%CF%83%CE%B5-%CE%B4%CF%85%CE%BF-%CE%BA%CE%BF%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83/}
⁴ _{https://www.sia.gr/el/articles.php?tid=521}