Θωρηκτό Αβέρωφ: Η ιστορία του πλωτού μουσείου των νοτίων προαστίων
Το πλοίο - θρύλος του Πολεμικού Ναυτικού, το Θωρηκτό Αβέρωφ: Ένα πλωτό μουσείο πια, που δεσπόζει επιβλητικά στο Φάληρο και κουβαλά μια ένδοξη ιστορία. Εσύ πόσο καλά την ξέρεις;
- 05/10/2021
Κατεβαίνεις από το τραμ στο Φάληρο, στη στάση “Τροκαντερό” και ξεκινάς τη βόλτα σου στη Μαρίνα Φλοίσβου. Κόσμος περνάει δίπλα σου περπατώντας κάτω από τον λαμπερό ήλιο, πλάι στα σκάφη και με φόντο τον πυκνοκατοικημένο Πειραιά και, κάπου εκεί, δεσπόζει ένα επιβλητικό, γκρίζο πολεμικό πλοίο: Είναι το Θωρηκτό Αβέρωφ, ένα πλωτό μουσείο στα νότια προάστια, για το οποίο έχουν ακούσει όλοι, ίσως όμως λίγοι γνωρίζουν πραγματικά την ιστορία του.
Είναι πιθανώς το μοναδικό πολεμικό πλοίο στον κόσμο που συνδέθηκε για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα με την ιστορία ενός έθνους. Αποτέλεσε ναυαρχίδα του ελληνικού στόλου στους πιο σημαντικούς πολέμους, χαρακτηριζόταν ως «τυχερό καράβι», αγαπήθηκε από τους Έλληνες και εν τέλει έγραψε ιστορία στη Μεσόγειο.
Η αγορά και η ονομασία του πλοίου
Το «Γεώργιος Αβέρωφ» (Θ/Κ «Γ. Αβέρωφ»), παρά το γεγονός ότι αναφέρεται ως θωρηκτό, είναι στην πραγματικότητα θωρακισμένο καταδρομικό, κλάσης ΠΙΖΑ (ήταν ακριβές αντίγραφο του ιταλικού θωρακισμένου καταδρομικού «Pisa» που είχε ναυπηγηθεί το 1907 με βάση σχέδιο του ναυπηγού Ιωσήφ Ορλάντο), το οποίο ναυπηγήθηκε στα ναυπηγεία του Oρλάντο στο Λιβόρνο της Ιταλίας την περίοδο 1908 – 1911, και εντάχθηκε στο τότε Ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό. Το Αβέρωφ είναι μοναδικό δείγμα τέτοιου τύπου πλοίου στον κόσμο.
Η κυβέρνηση του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη δαπάνησε 23.650.000 χρυσές δραχμές για την απόκτησή του. Τα 8.000.000 προέρχονταν από το 20% της συνολικής κληρονομιάς του Γεωργίου Αβέρωφ, που παραχώρησε με τη διαθήκη του στο Ταμείο Εθνικού Στόλου το 1899 (χρονολογία δημοσίευσης της διαθήκης), στην οποία όριζε ότι το ποσό αυτό διατίθεται για την ναυπήγηση πολεμικού πλοίου που θα φέρει το όνομά του και θα χρησιμοποιείται ως Εκπαιδευτικό πλοίο και «Σχολή Ναυτικών Δοκίμων». Το υπόλοιπο ποσό των 15.650.000 χρυσών δραχμών καλύφθηκε από το Ταμείο Εθνικού Στόλου, στο οποίο συγκεντρώθηκε το ποσό από εράνους μεταξύ όλων των Ελλήνων, όπου και αν βρίσκονταν στον κόσμο.
Πίσω στο 1897, 10 χρόνια μετά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο, η ανάγκη για τη δημιουργία ενός τέτοιου Θωρηκτού ήταν κάτι παραπάνω από επιτακτική για τη χώρα. Το Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό διέθετε ελάχιστη δύναμη, με απαρχαιωμένα πολεμικά πλοία. Στα τέλη του 1908, ο ελληνικός στόλος ενισχύθηκε με τέσσερα καινούρια αγγλικά και τέσσερα γερμανικά αντιτορπιλικά. Σε αυτά προστέθηκε και το Αβέρωφ.
Για την ενίσχυση αυτή του στόλου, η τότε κυβέρνηση Μαυρομιχάλη είχε απευθυνθεί στα Ναυπηγεία Ορλάντο στο Λιβόρνο. Καταλυτικό ρόλο για την εξέλιξη των πραγμάτων έπαιξε το γεγονός ότι εκείνη την εποχή κατασκευαζόταν ένα θωρακισμένο καταδρομικό το οποίο είχε παραγγελθεί και επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί από το Ιταλικό Ναυτικό, όμως η παραγγελία ακυρώθηκε από τη μεριά των Ιταλών, με αποτέλεσμα η ελληνική κυβέρνηση να καταφέρει να το αποκτήσει. Αξίζει να σημειωθεί ότι και οι Τούρκοι είχαν ενδιαφερθεί για την αγορά του πλοίου.
Τα χαρακτηριστικά του πλοίου και ο ενθουσιασμός των Ελλήνων για το νέο «Θωρηκτό τους»
Το 10.200 τόνων πλοίο είχε ιταλικές μηχανές 19.000 ίππων, 22 γαλλικούς λέβητες, γερμανικές γεννήτριες και αγγλικά πυροβόλα 190 και 234 χιλιοστών τύπου ARMSTRONG. Η μέγιστη ταχύτητα που ανέπτυσσε το πλοίο ήταν 23 κόμβοι, γεγονός που του επέτρεπε να ελίσσεται με αξιοθαύμαστο τρόπο. Το «Γ. Αβέρωφ» καθελκύστηκε στις 12 Μαρτίου (27 Φεβρουαρίου με το παλαιό ημερολόγιο) 1910 και την 1η Σεπτεμβρίου 1911 κατέπλευσε στο Φάληρο, όπου έγινε δεκτό από τους Έλληνες με ενθουσιασμό. Από τα πιο σύγχρονα πολεμικά της εποχής του, ήταν ατμοκίνητο, έπλεε με ταχύτητα 24 κόμβων και είχε πλήρωμα 20 αξιωματικών και 670 ναυτών.
Αναλυτικά τα χαρακτηριστικά του:
- Μήκος πλοίου: 140 μέτρα
- Μέγιστο πλάτος πλοίου: 21,5 μέτρα
- Βύθισμα πλοίου (σε πλήρη φόρτο): 7,5 μέτρα
- Εκτόπισμα: 10.200 τόννοι
- Διάμετρος κάννης πλωραίου και πρυμναίου πυροβόλου (2 Δίδυμοι Πύργοι): 234 χιλιοστά
- Διάμετρος κάννης πλευρικων πυροβόλων (4 Δίδυμοι Πύργοι): 190 χιλιοστά
- Πλήρωμα: 670 άτομα
- Μέγιστο πλήρωμα σε πολεμικές επιχειρήσεις: 1.200 άτομα
Η παρθενική εμφάνιση του Θωρηκτού στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο
Μετά από μερικά χρόνια, το Αβέρωφ έκανε την παρθενική του εμφάνιση σε πόλεμο. Τον Οκτώβριο του 1912, με την έναρξη του Α’ Βαλκανικού Πολέμου, το πλοίο- επικεφαλής του Στόλου του Αιγαίου, υπό τον Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη, απέπλευσε προς τα Δαρδανέλια. Κατέλαβε τη Λήμνο και στον όρμο του Μούδρου, εγκαταστάθηκε το προχωρημένο αγκυροβόλιο του Στόλου. Ακολούθησε η κατάληψη του Αγίου Όρους, των νησιών του βορείου και ανατολικού Αιγαίου (Θάσος, Σαμοθράκη, Ίμβρος, Τένεδος, Αγ. Ευστράτιος, Μυτιλήνη, Χίος).
Έτσι, έφτασε η στιγμή της σύγκρουσης με τον τουρκικό στόλο. Ο Ναύαρχος Κουντουριώτης έδωσε επιθετικό χαρακτήρα στον ελληνικό σχεδιασμό και προκάλεσε τον τουρκικό στόλο να εξέλθει από τα Στενά για αναμέτρηση. Όταν ο οθωμανικός στόλος εμφανίσθηκε στην έξοδο των Στενών τις πρωινές ώρες της 3ης Δεκεμβρίου 1912, ο Κουντουριώτης απηύθυνε το περίφημο σήμα του στα ελληνικά πλοία που συνέπλεαν με το Αβέρωφ. Χαρακτηριστικά είπε: «Με την δύναμιν του Θεού και τας ευχάς του Βασιλέως μας και εν ονόματι του Δικαίου πλέω μεθ’ ορμής ακαθέκτου και με πεποίθησιν προς την νίκην εναντίον του εχθρού του Γένους».
Η έκβαση των Ναυμαχιών της Έλλης (3 Δεκεμβρίου 1912) και της Λήμνου (5 Ιανουαρίου 1913) που ακολούθησαν, διέλυσε τις προσδοκίες του Σουλτάνου και της Υψηλής Πύλης για τον έλεγχο του Αιγαίου. Ο οθωμανικός στόλος δεν θα επιχειρούσε πια νέα έξοδο στο Αιγαίο και το Αβέρωφ ήταν ο ‘ήρωας’ των Ελλήνων.
Το Αβέρωφ στους δυο Παγκοσμίους Πολέμους
‘Όπως είναι γνωστό, το 1917 η Κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου αποφάσισε να συμμετάσχει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό των Συμμάχων. Με το τέλος της παγκόσμιας σύρραξης τον Οκτώβριο του 1918 η Τουρκία συνθηκολόγησε και η Ελλάδα βρέθηκε στην πλευρά των νικητών. Το Αβέρωφ κατέπλευσε στην Κωνσταντινούπολη, καθώς η Ελλάδα ήταν μία από τις νικήτριες δυνάμεις του πολέμου. Η ελληνική σημαία κυμάτισε στο Βόσπορο, προκαλώντας συγκίνηση σε χιλιάδες Έλληνες της Πόλης.
Μετά την υπογραφή των συνθηκών ειρήνης το Αβέρωφ μαζί με τον υπόλοιπο στόλο μετέφερε τα ελληνικά στρατεύματα στην Ιωνία και βοήθησε με βομβαρδισμούς την προώθηση των Ελληνικών Δυνάμεων. Οι εξελίξεις των επιχειρήσεων στη Μικρά Ασία διέγραψαν γρήγορα αρνητική πορεία που κατέληξε στην αιματηρή Καταστροφή του 1922. Το Αβέρωφ βρέθηκε ξανά στα μικρασιατικά παράλια, για να βοηθήσει στη μεταφορά των στρατευμάτων και του ξεριζωμένου ελληνισμού.
Με την έναρξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, το Θωρηκτό τέθηκε και πάλι επικεφαλής, ως ναυαρχίδα του ελληνικού πολεμικού στόλου. Κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, αγκυροβολημένο στον κόλπο τη Ελευσίνας, προστάτεψε αποτελεσματικά με τα αντιαεροπορικά του το αεροδρόμιο της Ελευσίνας και το ναύσταθμο της Σαλαμίνας.
Αρχές Απριλίου του 1941, ο γερμανικός στρατός υπό τις διαταγές του Χίτλερ, έχοντας διασπάσει µε ευκολία τις ελληνικές γραµµές στη Βόρεια Ελλάδα, κατεβαίνει προς την Αθήνα. Η απόφαση για την τύχη του εντυπωσιακού, αλλά πολύ παλιού πλέον πλοίου ήταν μονόδρομος. Έπρεπε να αυτοβυθιστεί, προκειμένου να μην βρεθεί στα ‘χέρια’ του εχθρού. Νωρίς το βράδυ της Μεγάλης Πέµπτης 17ης Απριλίου 1941 ο ύπαρχος, αντιπλοίαρχος Παπαβασιλείου, ενημερώνεται ότι το Αβέρωφ θα πρέπει να αυτοβυθιστεί µε ωρολογιακές βόμβες που θα τοποθετηθούν κάτω από τις πυριτιδαποθήκες του.Το πλήρωμα όμως, έχοντας δεθεί συναισθηματικά με το εμβληματικό πλοίο, αλλά και θεωρώντας αδιανόητο το να αναχωρήσουν τα εναπομείναντα πλοία χωρίς την ασφάλεια του Αβέρωφ, είχε άλλα σχέδια. Η διαταγή δεν εκτελέστηκε ποτέ και το πλοίο εν τέλει απέπλευσε κρυφά το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης του 1941. Τα περίπου 300 µέλη του πληρώµατος που παρέμειναν στο πλοίο, καθώς αρκετοί αποχώρησαν, γνώριζαν ότι πάνε να κάνουν µια τρέλα. Μαζί τους και ο ιερέας του πλοίου, αρχιµανδρίτης Διονύσιος Παπανικολόπουλος, ο οποίος παρέμεινε στο πλευρό όσων ήθελαν να αποπλεύσουν ενώ μάλιστα ο ίδιος τους παρακίνησε, να βγει το πλοίο στο Σαρωνικό, ώσπου να γυρίσει ο Κυβερνήτης, ο οποίος είχε βγει στη στεριά για να μιλήσει με το Υπουργείο Ναυτικών, ώστε να ανερεθεί η διαταγή βύθισης, «ακόµη κι αν µείνουµε δέκα άνδρες», όπως είπε. Όταν ελήφθη η απόφαση να φύγουν, οι μηχανικοί του πλοίου κατασκεύασαν έναν μεταλλικό σταυρό. Ο Παπανικολόπουλος πήρε τον σταυρό, ανέβηκε στη θέση όπου καθόταν ο Κουντουριώτης και είπε: «Τώρα έχουµε κυβερνήτη τον Χριστό, µη φοβάστε, θα νικήσουµε».
Πράγματι, σαν από θαύµα, το καράβι πέρασε το βράδυ το ναρκοπέδιο χωρίς να ακουµπήσει σε νάρκη, ενώ κατά τη διάρκεια του ταξιδίου του, με σβηστά τα φώτα, δεν το αντιλήφθηκε κανένα γερμανικό βομβαρδιστικό και εν τέλει έφτασε στην Αλεξάνδρεια.
Αργότερα, το πλοίο δραστηριοποιήθηκε στον Ινδικό Ωκεανό, με αποστολή την προστασία νηοπομπών, που κατευθύνονταν από τη Βομβάη στο Άντεν. Στο τέλος του 1942 κατέπλευσε στο Πορτ Σάιντ, όπου συμμετείχε σε αποστολές προστασίας λιμένων.
Με την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων της κατοχής στα τέλη του Σεπτεμβρίου του 1944 και μετά από απουσία σχεδόν τεσσάρων ετών, το Αβέρωφ επέστρεψε στις 16 Οκτωβρίου 1944 στην Ελλάδα, φέρνοντας μαζί του την τότε εξόριστη ελληνική κυβέρνηση και αγκυροβόλησε πανηγυρικά στον φαληρικό όρμο. Η ελληνική σηµαία που ύψωσε ο τότε πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου στον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης, γιορτάζοντας την απελευθέρωση, ήταν αυτή που κυµάτιζε µέχρι πριν από λίγη ώρα στην πλώρη του Αβέρωφ.
Η ολοκλήρωση της ενεργούς υπηρεσίας του
Το τελευταίο ταξίδι του ένδοξου πλοίου ήταν το 1945 στη Ρόδο, όπου συμμετείχε στις εορταστικές εκδηλώσεις της ενσωμάτωσης των Δωδεκανήσων με την Ελλάδα. Στο χρονικό διάστημα 1947 έως το 1949 έγινε έδρα του Αρχηγείου Στόλου στο Κερατσίνι. Ωστόσο το πλοίο είχε πια ‘γεράσει’ και το 1952 διατάχθηκε ο παροπλισμός του. Από το 1957 μέχρι το 1983, παρέμεινε πρυμνοδετημένο στον Πόρο.
Η αναγέννησή του σε αυτό που γνωρίζουμε σήμερα
Το 1984 το Πολεμικό Ναυτικό αποφάσισε να αναγεννήσει το Αβέρωφ. Μετά από περίπου τριάντα χρόνια στο περιθώριο, έγινε μια νέα αρχή για το πλοίο. Την ίδια χρονιά λοιπόν ρυμουλκήθηκε από τον Πόρο στο Φάληρο, όπου άρχισαν οι εργασίες αποκατάστασής του. Το μέγεθος της δαπάνης για τη σταθεροποίηση και αποκατάστασή του από το 1985 μέχρι σήμερα είναι μεγάλο. Ένα μεγάλο μέρος των δαπανών προήλθε από δωρεές ιδιωτών, οι σημαντικότερες των οποίων ήταν της Κυπριακής Δημοκρατίας, της οικογένειας Λάτση και του Ιδρύματος Ωνάση.
Σήμερα το πλοίο-μουσείο αποτελεί μνημείο στο οποίο τιμώνται οι πεσόντες του Πολεμικού Ναυτικού που υπηρέτησαν και εν τέλει θυσιάστηκαν για τη χώρα. Μαζί με την προσωπικότητα και το πατριωτικό ήθος του Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη που δεν μπορεί να αγνοηθεί, συνέδεσε άρρηκτα το όνομά του με τη διαμόρφωση ιστορικών γεγονότων εθνικής εμβέλειας, χωρίς μάλιστα να γνωρίσει ούτε μια ήττα.
Το Αβέρωφ σηκώνει και πάλι άγκυρα
Το 2017 το πλοίο απέπλευσε από τη μόνιμη θέση ελλιμενισμού του στη Μαρίνα Φλοίσβου και έπλευσε για το λιμένα Θεσσαλονίκης, με αφορμή τον εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου, ώστε να το τιμήσουν και οι κάτοικοι της Βόρειας Ελλάδας. Επρόκειτο για την πρώτη φορά που έπλευσε μακριά από τη μόνιμη θέση ελλιμενισμού του, μετά το 1945 που ολοκλήρωσε την ενεργό του υπηρεσία και το 1986 όπου μεθόρμισε από τον Πόρο, αρχικά στη Μαρίνα Ζέας και στη μετέπειτα σημερινή του θέση, στη Μαρίνα Φλοίσβου στο Τροκαντερό.
Ο «Μπάρμπα Γιώργης», όπως συνήθισαν να το λένε οι άνθρωποι του πληρώματος, παρότι γερασμένος πια, σήμερα εξακολουθεί να δεσπόζει στον φαληρικό όρμο, κουβαλώντας πάνω του νίκες, εμπειρίες και τη λαμπρή ιστορία του, που μας κάνει όλους περήφανους. Εμάς τους νότιους λίγο παραπάνω, αφού βρίσκεται στα μέρη που μεγαλώσαμε.
Με πληροφορίες από: averofmil.gr, sansimera.gr, ethnos.gr, wikipedia.gr