Α’ Νεκροταφείο Αθηνών: Το υπαίθριο μουσείο που πρέπει να επισκεφτείς
To 2024 όλοι οι δρόμοι οδηγούν στο Παγκράτι!
Μια επίσκεψη στο καταπράσινο κοιμητήριο είναι πάντα μία καλή ιδέα. Δεκάδες έργα τέχνης σε περιμένουν εντελώς δωρεάν.
- 06/07/2020
Ένας από τους πρώτους μηχανισμούς που ενεργοποιούνται όταν ένας άνθρωπος βρεθεί σε κατάσταση πλήξης, είναι αυτός της φαντασίας. Το Α’ Νεκροταφείο, το παλαιότερο κοιμητήριο των Αθηνών, που λειτούργησε πριν από το 1837, εμποδίζει αυτή τη διαδικασία εύκολα/αβίαστα, καθώς σε κάθε βήμα που πραγματοποιεί ο επισκέπτης του συναντά εικόνες που το δεξί ημισφαίριό του, το οποίο ευθύνεται για τη δημιουργικότητα, δεν είναι ικανό να πλάσει. Μήπως σε αυτή την εισαγωγή υπάρχει μια δόση υπερβολής; Ίσως και να υπάρχει, όμως η χρήση της είναι απαραίτητη όταν σε έναν χώρο άνω των 170 στρεμμάτων συνυπάρχουν οι μνήμες πολιτικών ηγετών, ανθρώπων της διανόησης, της τέχνης και των γραμμάτων, μαζί με πολλές άλλες, λιγότερο γνωστές αλλά εξίσου σημαντικές μνήμες. Η ανθρώπινη ζωή, άλλωστε, δεν μετριέται με βάση την αναγνωρισιμότητα κάποιου όταν η καρδιά του χτυπούσε.
Forward: Καθώς περνάς την πύλη του Α’ Νεκροταφείου Αθηνών, στα σύνορα μεταξύ του Μετς και του Παγκρατίου, υπογράφεις ένα συμβόλαιο με την υπερβατικότητα. Αυτό το συμβόλαιο έχει συγκεκριμένη χρονική διάρκεια η οποία είναι από τις 8:00 το πρωί μέχρι τις 20:00 το βράδυ. Στην απογευματινή μου επίσκεψη, η ζέστη ήταν σχεδόν υποφερτή αν και υπάρχει ένα τίμημα που πρέπει αναγκαστικά κάθε ζωντανή ύπαρξη να πληρώσει, τα κουνούπια. Σε κάθε υποψία σκιάς και υγρασίας κάνουν την εμφάνισή τους, κάτι που μου επιβεβαίωσε και ο Ευάγγελος Πλουμιστός, φύλακας του κοιμητηρίου, όταν τον ρώτησα για το εάν αυτό είναι ένα καθημερινό φαινόμενο.
Τον Ευάγγελο τον είδα δίπλα από μία βρύση τη στιγμή που περπατούσα προς την έξοδο. Γέμιζε μερικά πλαστικά σκεύη με νερό, προφανώς για να καθαρίσει κάποια σκονισμένη προτομή ή μαρμάρινη επιφάνεια. Οι κινήσεις ρουτίνας που έκανε με τα χέρια έδωσαν τη θέση τους σε κάποιες άλλες, επίσης γνωστές για εκείνον κινήσεις, που δεν ήταν άλλες από τις κατευθυντήριες. Προσπάθησε και τελικά κατάφερε να με προσανατολίσει οδηγώντας με με τις συμβουλές του στους επώνυμους τάφους που μου διέφυγαν, είτε γιατί παρέβλεψα έναν δρόμο, είτε γιατί αυτοί ήταν καλυμμένοι με φύλλα ή χώμα. Με πάνω από 12.000 μνήματα γύρω σου αυτό που ζητάς είναι κοντά και μακριά συγχρόνως. «Εδώ βρίσκεται όλη η ιστορία της Αθήνας», θα μου πει με έναν τόνο θαυμασμού, λίγο πριν τον ευχαριστήσω για τη βοήθειά του.
Τα αμέτρητα κυπαρίσσια, οι προτομές, οι ναοί και κάποιοι παραμελημένοι και αφημένοι στον χρόνο τάφοι, μεταμορφώνουν τη συνολική εικόνα που λαμβάνει κάποιος σε γοτθική. Οτιδήποτε συνδέει την τέχνη με τον θάνατο αφήνει συνήθως ένα σκοτεινό αποτύπωμα στο περιβάλλον που το φιλοξενεί. Δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά σε ένα νεκροταφείο που υπάρχουν πάνω από 700 μνημεία, τα οποία, μάλιστα, μπορεί να θαυμάσει κάποιος δωρεάν. Το Α’ Κοιμητήριο είναι μία υπαίθρια γλυπτοθήκη και δεν αναφέρεται τυχαία στους τουριστικούς οδηγούς από το μακρινό πια 1840.
Κάθε νέος μου συλλογισμός διακόπτεται από τα βαριεστημένα νιαουρίσματα των γατών που ξαπλώνουν στη σκιά, δίπλα ή πάνω στο μάρμαρο που καλύπτει τα οστά των αποθανόντων καθώς περνάω από μπροστά τους. Μερικές ανταποκρίνονται στο κάλεσμά μου, οι περισσότερες, όμως, παραμένουν στη θέση τους ασυγκίνητες, μακριά από τον ήλιο. Κάθε γοτθική ιστορία πρέπει να περιλαμβάνει και γάτες, αλλιώς δεν μπορεί να λογίζεται ως τέτοια. Επίσης, κάθε ιστορία που σέβεται τον εαυτό της αφήνει έναν μύθο να διατηρηθεί γύρω από αυτή προτού αφήσει τα πραγματικά γεγονότα να τον καταστρέψουν. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει και η «Κοιμωμένη» του Γιάννου Χαλεπά, το πιο γνωστό έργο του νεκροταφείου και ίσως το σημαντικότερο της νεοελληνικής γλυπτικής.
Μια κοπέλα είναι ξαπλωμένη στο κρεβάτι της. Η πλάτη της στηρίζεται στα μαξιλάρια, όπως και το γυρτό της κεφάλι που ακουμπά σε αυτά. Τα λυγισμένα πόδια της καλύπτονται από ένα σεντόνι. Μοιάζει σαν να αποκοιμήθηκε. Αυτό που προδίδει τον θάνατό της είναι ο σταυρός που κρατά με το αριστερό της χέρι. Η όμορφη νεαρή έδωσε τέλος στη ζωή της πίνοντας δηλητήριο. Ο έρωτάς της για τον Ιταλό τενόρο Μάριο Τζιοβάνι και η άρνηση της οικογένειάς της να τον δεχτεί ήταν η αιτία της πράξης της. Αυτή η ερωτική περιπέτεια, δυστυχώς για τους ρομαντικούς, δεν είναι αληθινή αλλά οφείλουμε να ομολογήσουμε πως έδωσε στο ήδη εντυπωσιακό ταφικό μνημείο ένα επιπρόσθετο ενδιαφέρον. Στην πραγματικότητα, η Σοφία Αφεντάκη, η «Κοιμωμένη» που φιλοτέχνησε ο σπουδαίος Γιαννούλης Χαλεπάς, πέθανε από φυματίωση. Ήταν μόλις 18 ετών.
Rewind: Πριν φτάσει ο επισκέπτης στο μνήμα της Σοφίας Αφεντάκη, κατά την είσοδό του στο νεκροταφείο, θα δει στα αριστερά του τους τάφους των Αρχιεπισκόπων Δαμασκηνού, Χριστόδουλου, Σπύρου Μερκούρη, Αβέρωφ, αλλά και το μαυσωλείο του Ερρίκου Σλήμαν, του ανθρώπου που ανέσκαψε την Τροία και τις Μυκήνες, που μοιάζει με αρχαίο ελληνικό ναό. Στην απέναντι πλευρά, στο έδαφος και πάνω σε μία μεγάλη πέτρα, βρίσκεται η νεκρή και σκελετωμένη «Μάνα της Κατοχής», ένα σπαρακτικό έργο του γλύπτη Κώστα Βαλσάμη. Μια ασπρόμαυρη γάτα, μάνα και εκείνη, ξάπλωνε μαζί με το μικρό της πάνω του, όταν πλησίασα για να το περιεργαστώ καλύτερα.
«Σιγά διαβάτη, εδώ κοιμάται ο γέρος του Μοριά, τον ύπνο του μην τον ταράξεις». Αυτή είναι η επιγραφή στον τάφο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ο οποίος είναι αρκετά κοντά με αυτόν της Σοφίας Βέμπο και του Χριστόφορου Νέζερ. Όπως επισημάνθηκε και στην αρχή του κειμένου, το Α’ Νεκροταφείο οφείλει το μεγαλύτερο μέρος της σημαντικότητάς του στους ανθρώπους που θάφτηκαν εδώ. Η λίστα είναι τεράστια: Μελίνα Μερκούρη, Γεώργιος Παπανδρέου, Ανδρέας Παπανδρέου, Γιώργος Σεφέρης, Κωστής Παλαμάς, Δημήτρης Χορν, Βασίλης Τσιτσάνης, Αλίκη Βουγιουκλάκη, Δημήτρης Παπαμιχαήλ, Νίκος Ξυλούρης, Σωτηρία Μπέλλου, Μάνος Λοΐζος, Τζένη Καρέζη, Δημήτρης Μητροπάνος, Μαλβίνα Κάραλη. Η καταγραφή όλων φαντάζει εξαντλητική.
Το Α’ Νεκροταφείο χαρακτηρίζεται επίσης από την ανεξιθρησκία του εκτός από τα διάφορα μοτίβα αρχιτεκτονικής και τέχνης, με τις σφίγγες και τους σαρκοφάγους, μεταξύ άλλων, να βρίσκονται σε αρκετά σημεία. Εδώ έχουν ενταφιαστεί ορθόδοξοι, διαμαρτυρόμενοι, καθολικοί και Εβραίοι παρά τις διαφορές μεταξύ των δογμάτων. Είναι ένας χώρος που τονίζει και προωθεί τη διαφορετικότητα μέσα από τον θάνατο.
Forward: Κατά την έξοδό μου από το κοιμητήριο σκέφτηκα με ποιον τρόπο θα μεταφέρω τις εικόνες μου από αυτό στην οθόνη μου και με ποιες λέξεις θα προσπαθήσω να περιγράψω τα κατάλοιπα των εμπειριών των πρώην ζωντανών, κοιτάζοντας απλά τους τάφους τους. Είναι ανώφελο. Η επίσκεψη στο Α’ Νεκροταφείο για όσους θέλουν να ξεφύγουν από τη γρήγορη και θορυβώδη καθημερινότητα της Αθήνας είναι επιτακτική. Μια βόλτα σε ένα καταπράσινο υπαίθριο μουσείο, άλλωστε, είναι πάντα μια καλή ιδέα.
